رزا: بهترین مطلبی که این هفته خواندم از فرزانه راجی بود. نمیدانم گویا مترجم زندگی رزا
لوگزامبوگ به فارسی هم بوده. راستش اسمش برایم همیشه در کنار رزا ی شورشگر ذخیره
شده و خوشحالم او مخالف اعدام است. برای خواندن مصاحبه با فرزانه راجی در منبع روی
تیتر آن کلیک کنیم. در بلاگ روی اینجا
- خانم فرزانه راجی
........
24- اگر زمانی دادگاهی علنی و
عادلانه تشکیل شود و مسوولان این جنایت ها محاکمه شوند، نظر شما در مورد نحوه
انجام دادگاه و مجازات آنها چیست؟
ج- دادگاهي
مردمي و محاكمه اي عادلانه- بدون اعدام و شكنجه.
25- آیا می دانید که در ایران و سایر
کشورها، بسیاری موافق مجازات اعدام هستند و بسیاری دیگر از جمله مادران پارک لاله
این مجازات را غیر انسانی می دانند، نطر شما در این مورد چیست؟
ج- من‌هم مثل
شما با اعدام، با هر بهانه و به هردليلي مخالفم. و با لغو مجازات اعدام به طور كلي
موافقم. حذف انسان‌ها حذف صورت مساله است و اگر به واقع مساله‌ايي وجود داشته
باشد، مساله‌ي افراد نيست، مشكل و مساله سيستم و نظامي است كه نمي‌تواند شرايطي
مناسب براي رشد و شكوفايي افراد و آحادش فراهم كند. حذف صورت مساله باعث مي‌شود كه
سيستم و نظام بيمار هرگز به فكر درمان بيماري‌هايش نيفتد و آنقدر اعضايش را قطع
خواهد كرد تا چيزي از آن باقي نماند!
هر انساني براي جامعه‌ي انساني يك سرمايه
است، حتي اگر خطا كرده باشد، و نابود كردن اين سرمايه‌ها يك جنايت بزرگ و
نابخشودني است. ديگر عصر انسان‌هاي سياه و سفيد و ديو و فرشته گذشته است، درعصر
كنوني بسياري درك كرده‌اند كه انسان‌ها خاكستري هستند، يك انسان «خطاكار» مي‌تواند
در شرايط مناسب به سپيدي روز شود!
مقاله ی قدیمی تر
چپ های ایرانی در مورد ریشه های ستمدیدگی زنان حداقل
سه نظر متفاوت دارند: یا آن را به جامعه طبقاتی منسوب می کنند و بنابراین اساسا
جنبش مستقل زنان را انحرافی می دانند و هرز دادن نیروهایی که می توانند همراه طبقه
کارگر به مبارزه برای برقراری جامعه سوسیالیستی بپردازند. عده ای معتقدند که
مطالبات زنان در جامعه سرمایه داری متحقق می شود و دنباله روی فمینیست های اصلاح
طلب شده اند.
و اما نظر سوم که در چند سال اخیرا هواداران بیشتری
در جنبش زنان باز کرده است نگاهی دیگر به ریشه های ستمدیدگی زنان دارد: این گروه
از چپ ها با استناد به منتقدین معاصر، تقسیم کار برای تولید مثل را مقدم برخانواده
تک همسری و مالکیت خصوصی می دانند. به نظر این منتقدین در واقع مالکیت خصوصی و
جامعه طبقاتی به این تبعیض استمرار بخشیده و نهادهایی همچون خانواده تک همسری،
مذهب، سنت و دولت حافظین این فرودستی هستند. با این تحلیل این بخش از چپ حداقل سه
ویژگی اساسی کسب می کند که آن را از دوبخش قبلی متفاوت می کند:
١. اینکه تمامی زنان جدا از منشا یا موضع طبقاتی اشان مورد ستم جنسی
قرار می گیرند، بنابراین وجود جنبش مستقل زنان، و صرفا براساس منافع زنان، ضروری
است- گرچه براساس منافع طبقاتی و یا ویژگی های دیگرش می تواند سازمان ها و مطالبات
متفاوتی داشته باشد؛ و
٢. ستم جنسی قدیمی تر از ستم طبقاتی است، بنابراین با برقراری
سوسیالیسم مسئله زنان حل نمی شود، مبارزه ادامه دارد و این امر باز هم تاکید
بیشتری است بر جنبش مستقل زنان؛ و
٣. مبارزه برای جدایی دین – به عنوان حامی جامعه طبقاتی و مردسالاری-
از دولت کف مطالبات آن هاست، درحالی که سوسیالیسم نهایت مبارزه آن ها نیست در عین
حال که مبارزه آن ها نیز هست، بنابراین مبارزات حقوق برابر، مبارزه برای جدایی دین
از دولت و مبارزه برای برقراری سوسیالیسم نیز مبارزه آن ها هم هست و از مبارزان در
این راه حمایت می کنند.
ادامه مقاله
در اینجا
گفتگوی سایت مادران پارک لاله با آسیب دیدگان خشونتهای دولتی ۵- خانم فرزانه راجی
گفت و گوی سایت مادران پارک لاله با آسیب دیدگان خشونت های دولتی در جمهوری اسلامی ایران برای کمک به کشف حقیقت، هموار کردن مسیر دادخواهی و برقراری عدالت
گفت و گو با خانم فرزانه راجی به عنوان زندانی سیاسی، فعال حوزه زنان، نویسنده و مترجم، و از خانواده جان باختگان که همسر و دو برادرشان در دهه شصت اعدام شدند.
از شما تقاضا داریم به پرسش های زیر پاسخ
دهید.
1- اگر امکان دارد خودتان را معرفی
کنید و کمی از خودتان و شرایط زندگی خود و خانواده بگویید.
ج- من فعلا در
ايران در تهران زندگي مي‌كنم. شغلي ندارم و در خانه به كار ترجمه و نوشتن مشغولم.
تقريبا تمامي خانواده ام در آلمان به سر مي‌برند و همگي پناهنده هستند. همه آن ها
از آغاز اعدام هاي سال 60 و اعدام همسر و دو برادرم به تدريج از كشور خارج شده و
در آلمان پناهنده شدند.
در اسفند 59 با يوسف يوسفي كه آن زمان
دانشجوي دانشگاه شيراز بود ازدواج كردم. وي در خرداد 60 دستگير و شهريور همان سال
زير شكنجه كشته شد.
2- چگونه با مسایل سیاسی یا اجتماعی
آشنا شده اید؟
ج- از نوجواني
در زمان شاه با مسایل سياسي آشنا شدم. در آن زمان برادر بزرگم– مجتبي- كه خبرنگار
كيهان بود، به خاطر مسایل امنيتي دستگير شد و من به مسایل سياسي حساس تر شدم. به
فاصله اندكي بعد از آن برادر كوچكترم فرزين نيز دستگير شد.
3- چه افرادی از خانواده شما مستقیم یا
غیر مستقیم قربانی خشونت دولتی شده اند؟ این خشونت ها چه تاثیری بر زندگی شما
و خانواده شما داشته است؟
ج- همسر من در
خرداد 60 در شهر اصفهان دستگير و در 6 شهريور همان سال زير شكنجه كشته شد. پس از
اعدام همسرم من مخفي شدم. اول مهر همان سال (60) تقريبا تمامي خانواده‌ام (4
برادر، يك خواهر و مادرم) در يك يورش تواما سپاه و كميته به خانه پدري و خانه‌‌ي
يكي از برادر‌هاي بزرگم (مجتبي) دستگير شدند. بزرگترين برادرم سياوش، نيز مجبور شد
مدتي مخفي شود. مادرم همان روز آزاد شد، خواهر كوچكم كه بيمار است (اسكيزوفرن) به
همراه برادر كوچكم كه فقط 16 سال داشت، چند روز بعد رها شدند. يكي از برادرانم
فرشيد راجي كه در آن زمان 19 سال داشت، 17 مهر (به فاصله 17 روز پس از دستگيري)
اعدام شد. فرزين كه زمان شاه نيز (3 سال) زنداني بود در دي ماه همان سال، وقتي كه
22 سال داشت اعدام شد. برادر بزرگترم (مجتبي) كه زمان شاه (5 سال) زنداني بود و
سال 57 آزاد شده بود، آبان ماه همان سال آزاد شد. اولين كساني كه مجبور به مهاجرت
شدند او و خانواده اش بودند. بعد از آن بقيه خانواده نيز به تدريج كشور را ترك
كرده و به آلمان مهاجرت كردند. فقط پدر، مادر و يكي از خواهران غيرسياسي ام كه در
مشهد زندگي مي‌كردند، باقي ماندند.
پس از اين دستگيري‌ها، من به ناچار مخفي
شدم و از شرايط زندگي پدر و مادرم خيلي اطلاع نداشتم. مادرم را هر مدت يكبار در
خيابان مي‌ديدم و او همواره تلاش مي‌كرد باعث نگراني و اضطراب من نشود و كمتر در
باره‌ي مشكلات خانواده صحبت مي‌كرد. اما مي‌دانم كه در آن مدت علاوه بر اينكه حال
خواهر كوچكم كه مبتلا به بيماري اسكيزوفرن بود بدتر شده بود و در بيمارستان به سر
مي‌برد، برادر كوچكم نيز بعد از اعدام فرشيد دچار افسردگي شديد شد و مدت‌ها در
بيمارستان بستري بود. مادرم پس از اعدام فرزين و فرشيد ديدارهايش را با من
در خيابان ادامه مي‌داد، حتي به رغم اينكه از تهران به مشهد نقل مكان كرده بودند.
وي مدت سه سال هر دو هفته يكبار براي ملاقات من با اتوبوس به تهران مي‌آمد و برمي‌گشت.
او يك سال پس از آزادي من در سال 72 در اثر سرطان روده درگذشت. پدرم در حال حاضر
با همسر دومش در اليگودرز زندگي مي‌كند. او نيز تمام اين سال‌ها درد از دست دادن
پسران جوان و دوري از ساير فرزندانش را با خود مي‌كشيد تا به امروز كه ديگر حتي
اسم آنها را هم به خاطر نمي آورد. خاطره مرگ پسران و كوچ بقيه فرزندانش آخرين
خاطراتي بود كه فراموش كرد.
4- اگر خودتان یا اعضای خانواده به طور
مستقیم آسیب دیده اید، لطفا موارد از جمله بازداشت، شکنجه، اعدام، قتل خیابانی،
اخراج از کار و محل تحصیل، ممنوع الخروجی یا ترک اجباری کشور و ... را با توضیح
بیان نمایید.
ج- من تا سال
69 مخفي زندگي مي‌كردم و به ناچار كار و تحصيلم را رها كردم. خرداد سال 69 دستگير
و به سه سال زندان محكوم شدم و در سال 71 از زندان آزاد شدم. پس از بازگشت
به رغم مراجعه براي ادامه تحصيل به من اجازه ادامه تحصيل داده نشد. كارم در آموزش
و پرورش را عملا به خاطر فراري بودنم از دست داده بودم و مجبور شدم هر كاري كه پيش
آمد بكنم تا زندگيم را تامين كنم. در بقيه موارد در بالا توضيح داده شد.
5- اگر افرادی از خانواده شما در سی و
چهار سال گذشته توسط عوامل دولتی در جمهوری اسلامی کشته شده اند، لطفا در مورد
چگونگی و نحوه خبر رسانی به شما، نحوه تحویل گرفتن یا نگرفتن جنازه، نحوه اطلاع
یابی از محل دفن و چگونگی مدفون شدن او و اینکه امکان برگزاری مراسم آزادانه در
گورستان یا در منازل داشته اید یا خیر، توضیح دهید.
ج- در مورد
همسرم جنازه مثله شده او توسط دادگاه انقلاب اصفهان به ما تحويل داده شد.
بديهي است چون زير شكنجه فوت شده بود، وصيت نامه نداشته باشد. لازم به ذكر است كه
من آن زمان در تهران زندگي مي كردم و به من خبر دادند كه همسرم قرار است آزاد شود
و من به قصد ديدار آزادانه ي او رفتم، اما آن ها جنازه او را به ما تحويل دادند.
در مورد دو برادرم: فرشيد را درخاوران خاك كرده اند و از او به ما وصيت نامه و يك
شماره قبر دادند و براي فرزين نيز، كه در بهشت زهرا دفن شده، به ما وصيت نامه
دادند. مراسم براي هردوي آن ها در منزل پدري‌ام برگزار شد، البته من چون مخفي بودم
در آن حضور نداشتم. ظاهرا كسي مزاحم خانواده نشده بود. اما سنگ قبر فرزين كه در
بهشت زهرا بود، بارها شكسته شد. و رفتن برسر خاك فرشيد در خاوران چه آن زمان كه
مادرم مي رفت و چه حالا كه من گاهي مي روم هميشه مساله داشت.
6- آیا تا به حال برای شرکت در مراسم
یادبود کشته شده خود یا دیگر آسیب دیدگان تهدید یا بازداشت شده اید؟ اگر بلی، لطفا
توضیح دهید.
ج- براي رفتن
سرخاك فرشيد در مراسم يادبود در خاوران، همواره توسط ماموراني كه آنجا را محاصره
كرده يا «مراقبت» مي كنند، دچار مشكل شده و مانع رفتن سرخاك او شده اند. براي رفتن
سرخاك يوسف يا فرزين مساله اي نداشته ام. همسرم در اصفهان دستگير شده بود و پس از
كشته شدنش جنازه‌ي او را به خانواده‌اش تحويل دادند و در گورستان شهرضا به خاك
سپرده شد. فرزين را در قطعه‌ي 33 بهشت زهرا به خاك سپردند و به ما شماره قبر
دادند.
7- اگر زندانی داشته اید، لطفا در مورد
علت و نحوه بازداشت و شرایط بازجویی و زندان و دادگاه او بگویید. تا چه میزان
امکان آن فراهم بود که از نحوه بازجویی و محاکمه عزیزان تان با خبر شوید؟
ج- يوسف در
خيابان و هنگامي كه از اتوبوس تهران اصفهان پياده شده دستگير مي‌شود. گويا حكومت
نظامي بوده و وي كه احتمالا همراه خود نشريه يا اعلاميه داشته به دام مي افتد. او
هرگز دادگاه نرفت و يا اگر رفت، ما اطلاعي نداريم. پس از دستگيري در خرداد 60، ششم
شهريور همان سال زير شكنجه فوت كرد. فرشيد هفده روز پس از دستگيري و فرزين 4 ماه
پس از دستگيري اعدام شدند و از نحوه بازجويي، علت دستگيري و اتهامات يا جرایم آنها
هيچ اطلاعي ندارم. هر دوي آن ها همان طور كه گفتم صبح زود در خانه پدري دستگير
شدند. مطلقا امكان اينكه از علت دستگيري، شكل بازجويي يا اتهامات و يا جرایم آنها
اطلاعي پيدا كنيم وجود نداشت. حتي در سال 69 كه دستگير شده بودم هرگاه در باره
برادرهايم سوال مي كردم، آن ها به واقع پاسخي نداشتند كه چرا و به چه علت اعدام
شان كرده اند. يا نمي خواستند بگويند.
8- به نظر شما چرا بسیاری از خانواده های
آسیب دیده و خود آنها تمایل چندانی ندارند که در مورد رنج ها و زخم های خود
بگویند و این دردها را در پستوی دل خود نگاه می دارند؟
ج- 1. مي
ترسند؛ 2. انگشت نما مي‌شوند و مي‌ترسند روابط و كارشان را از دست بدهند؛ 3- از
دلسوزي و ترحم ديگران متنفرند! 4. تكرار دردها به دردشان مي‌آورد و...
9- به تجربه می دانیم زمانی که آسیبی به
ما وارد می شود، تمایل داریم افرادی که به ما آسیبی رسانیده اند، پاسخ گوی
اعمال خود باشند. شما چه راه هایی را برای پاسخ گو کردن عوامل دولتی مناسب می
دانید؟
ج- لازم است
كه همه شناسايي شده و در يك دادگاه مردمي و عادلانه محاكمه شوند.
10- آیا در اعتراض به نقض حقوق شهروندی
خود و خانواده به مراجع دولتی شکایت کرده اید؟ اگر بلی، لطفا در مورد مراحل کار و
پاسخی که دریافت کرده اید بگویید. اگر خیر، لطفا دلایل را ذکر نمایید.
ج- شوخي مي‌كنيد!
آدم كه از دزد به شاه دزد شكايت نمي‌برد! به تجربه نه براي من، بلكه براي بسياري
ثابت شده كه حتي كوچكترين شكايت در اين نظام جز هدر دادن وقت و انرژي و اعصاب و
غيره نتيجه اي ندارد، البته اگر خودت را به جاي مجرم به زندان نياندازند.
11- آیا تا به حال برای پیگیری آسیب های
وارده به اعضای خانواده خود تهدید و بازداشت شده اید؟ اگر بلی، لطفا توضیح دهید.
ج- خير.
12- آیا در اعتراض به آسیب هایی وارده به
خود با دیگر آسیب دیدگان در جمهوری اسلامی همراه بوده اید؟ اگر بلی، لطفا در مورد
زمان، چگونگی و مشکلات و پیامدهای آن توضیح دهید.
ج- بلی.
خوشبختانه تا كنون مشکلات و پيامدي جدي نداشته است.
13- آیا شما با این نظر موافقید که می
گویند: "افراد آسیب دیده با هر گرایش سیاسی و اجتماعی که باشند، خانواده ها
حق دارند بدانند آنها چرا و چگونه کشته شده اند، چه کسانی در قتل آنها سهیم بوده
اند، چرا جسد آنها را تحویل نمی دهند، چرا در گورهای بی نام و نشان دفن می کنند و
چرا حق برگزاری مراسم آزادانه را از خانواده ها سلب می کنند". لطفا دلایل
موافقت یا مخالفت خود را توضیح دهید.
ج- حتما
موافقم. توضيحش خودش است.
14- به عنوان یک خانواده آسیب دیده چه
انتظاری از جمهوری اسلامی برای پاسخ گویی و برقراری عدالت داشته اید؟ اگر انتظاری
داشته اید، لطفا توضیح دهید به چه میزان این انتظارات برآورده شده است.
ج- اساسا
انتظار زيادي نمي شود از جمهوري اسلامي داشت. آن ها عزيزان ما را به ناحق كشته
اند، بديهي است كه سعي داشته باشند جنازه ها و حتي خاطرات و نام آن ها را هم نابود
كنند. چرا بايد به آن ها اميدي داشت؟
15- آیا در اعتراض به نقض حقوق شهروندی
خود به سازمان ها و نهادهای بین المللی شکایت کرده اید؟ اگر بلی، لطفا در مورد
مراحل کار و پاسخی که دریافت کرده اید توضیح دهید. اگر خیر، لطفا دلایل آن را
توضیح دهید.
ج- شخصا نه. اما
در حد امضاي شکوایيه هايي كه ديگران تهيه كرده اند، همراهي كرده‌ام. به نظرم نمي
رسد هيچ كدام به نتيجه ي ملموسي رسيده باشد.
16- به عنوان یک خانواده آسیب دیده چه
انتظاری از نهادها و سازمان های بین المللی حقوق بشری از جمله: گزارشگران ویژه
سازمان ملل، عفو بین الملل، فدراسیون بین المللی جامعه های حقوق بشر و غیرو برای
حمایت از خود داشته اید؟ اگر انتظاری داشته اید، لطفا توضیح دهید به چه میزان
این انتظارات برآورده شده است.
ج- سي و اندي
سال از اعدام هاي دهه 60 مي گذرد، اين نهادها هم در آن زمان سكوت كردند و هم حالا
كه همه ي مردم، حتي بخشي هايي از اصلاح طلبان (بعضا حكومتي‌هاي سابق) اين اعدام ها
را محكوم مي كنند، آنقدر دست به عصا راه مي‌روند كه حال آدم را بهم مي‌زنند. من
هيچ توهمي در مورد اين نهادها ندارم. اگر نيرويي بتواند اين جنايت ها را به محاكمه
بكشاند، نيرويي مردمي است.
17- به عنوان یک خانواده آسیب دیده چه
انتظاری از سازمان ها و مدافعان حقوق بشر و سازمان های سیاسی ایرانی برای حمایت از
خود داشته اید؟ اگر انتظاری داشته اید، لطفا توضیح دهید به چه میزان این انتظارات
برآورده شده است.
ج- سازمان‌ها
و مدافعان حقوق بشر و سازمان‌هاي حقوق بشري ايراني عمدتا بعد از سركوب جنبش سبز
فعال شده يا فعاليت خود را گسترده‌تر كردند. به نظر مي‌رسد بسياري از آنها
اعتقادي به دفاع از حقوق زندانيان و يا اعداميان دهه شصت نداشتند و يا ملاحظات
ديگري وجود داشته است كه من اطلاع ندارم. به هرحال انتظار مي‌رفت حداقل در همان
زمان ِ كشتارهاي فله‌اي دهه‌ي شصت اين نهادها و سازمان‌ها با ايجاد كمپين‌هاي بين‌المللي
و جلب افكار عمومي جهاني مانع آن كشتارهاي وسيع شوند، اگر تلاش كرده بودند، می
توانستند. اما تلاش چشمگير و ملموسي در اين راستا، در آن دهه نشد.
18- به نظر شما چه تفاوتی میان
جنایتی که چهار سال قبل، ده سال قبل، بیست سال قبل و یا سی سال قبل انجام شده است،
وجود دارد؟ به عنوان مثال آیا کشتار خیابانی در سال 88 با کشتن انسان ها به طرق
دیگر از جمله در زندان زیر شکنجه یا اعدام و یا ترورهای حکومتی تفاوت دارد؟ لطفا
توضیح دهید.
ج- تفاوتش فقط
اين بود كه در سال 88 همه مردم ديدند، شنيدند و توانستند در باره آن حرف بزنند.
اعدام هاي دهه 60 چنان مخفيانه و در پشت درهاي بسته انجام شد كه حتي خانواده‌هاي
آن ها نيز مدت ها بعد مطلع شدند. قربانيان دهه شصت چنان بي رحمانه به مسلخ برده
شدند كه حتي خود نيز نمي دانستند به كجا برده مي شوند. سال 88 ابعاد جنايت نمي
توانست به وسعت دهه شصت باشد چونكه هر جنايتي به سرعت و به شدت رسانه اي مي شد.
و...
19- آیا شما با این نظر موافقید که می
گویند: "برخی از اعضای گروه های سیاسی مسلح بوده اند و برخی در ترور حکومتی
ها نیز دست داشته اند و برای همین حکومت حق داشته آنها یا وابستگان آنها را
بکشد" اگر با این نظر موافقید، آیا آنها حق نداشتند که در دادگاهی
عادلانه و علنی محاکمه شوند و از خود دفاع کنند؟ اگر نظر دیگری دارید لطفا توضیح
دهید.
ج- مطمئنا جنايت
كارترين افراد نيز حق دارند در دادگاهي علني و به طور عادلانه محاكمه شوند. به
هرحال من با اعدام مخالفم و اعتقاد ندارم مجازات مرگ راه حلي براي ريشه كردن كردن
«جنايت» باشد، در حالي كه اينان جنايت كار نبودند. عده بسياري از كساني كه اعدام
شدند، اصلا هيچ گونه مدركي مبني بر جنايت كار بودن آنان در پرونده شان نيست.
بسياري از آنان به خاطر تبليغ نظرات خود يا گروه خود دستگير، شكنجه و اعدام شده
اند.
20- به نظر شما چرا برخی از مدافعان حقوق
بشر ترجیح می دهند از آسیب های وارده در سال 88 بگویند و علاقه ای به بازگویی جنایت
های دیگر سال ها و بخصوص دهه شصت را ندارند؟ لطفا توضیح دهید.
ج- براي اينكه
جنبش سال 88 با مواضع ليبرالي- سرمايه داري آنها همخواني دارد. اما اپوزیسيوني كه
دهه شصت سركوب شد، از دشمنان همين آقايان و خانم‌هاي حقوق بشري است كه
خدمتگزار سرمايه داري و ليبراليسم هستند، براي همين هم آن سال ها و به ويژه سال 67
خفقان گرفته بودند.
21- به نظر شما اینکه برخی از خانواده ها
و دادخواهان تلاش می کنند تا برای دانستن حقیقت گذشته را واکاوی کنند، کار درستی
است یا باید گذشته را به فراموشی سپرد و تنها به حال و آینده نگاه کرد؟ لطفا توضیح
دهید.
ج- مطمئنا كار
درستي انجام مي دهند. هيچ پديده اي را نمي شود جدا از گذشته اش بررسي و نقد كرد،
به ويژه جمهوري اسلامي را.
22- آیا شما با این نظر موافقید که می
گویند بهتر است خانواده های آسیب دیده در سی و چهار سال گذشته برای دادخواهی با
همدیگر همراه شوند؟ لطفا دلایل موافقت یا مخالفت خود را توضیح دهید.
ج- اگر
اين خانواده‌ها بتوانند حول خواسته‌هايي مشترك به دادخواهي بپردازند، بسيار موثر
خواهد بود، چه در عرصه داخلي و چه در عرصه بين‌المللي. اما متاسفانه چنين اتحاد
عمومي‌اي تا كنون عملي نشده است، شايد به همان دليل اساسي كه اين خانواده‌ها در
واقع هر كدام در بهترين حالت راه و روشي را پيش مي‌گيرند كه فرزند، پدر، مادر يا
همسر اعدامي‌اشان مي‌رفته است و با توجه به اختلاف نظرهاي بسيار بين گروه‌هاي
سياسي، بديهي است كه خانواده‌ها و بازماندگان آنان نيز اختلاف نظر داشته باشند. به
نظر من اگر محور اتحاد ِعمل فقط مساله‌ي دادخواهي باشد، امكان اتحاد عمل بيشتر
است. اما متاسفانه اختلافات هم بر سر مواضع سياسي و هم بر سر نحوه‌ي دادخواهي و
روش‌هاست. به هرحال به نظرم نبايد افراد نا متجانس و ناهمگون را به زور دورهم گرد
آورد، اين امر كارآيي و خلاقيت همه‌ي افراد را خواهد گرفت. گروه‌هاي هم نظر مي‌توانند
دور هم گردآمده و به روش خود مطالباتشان را پيگيري كنند. عده‌اي از قوه قضاييه
تقاضا دارند كه اجازه دهند بر مزار عزيزانشان سنگ بگذارند و ... برخي خواستار
محاكمه‌ي عاملين و آمرين اين كشتارها هستند! اين امر كه خانواده‌ها هر كدام به روش
خود ياد فرزندانشان را زنده نگه مي‌دارند و خود را محق مي‌دانند كه دادخواهي كنند
خودبخود امر مثبتي است، شايد در دراز مدت بتوان محورهايي براي اتحاد عمل يافت و يا
حتي بتوان در كوتاه مدت آكسيون‌هايي مشترك حول خواسته‌اي مشخص برگزار كرد، مثل
نمونه‌هايي كه در ساير جنبش‌ها (در ايران و جهان) شاهد بوده و هستيم.
23- به نظر شما چه عواملی برای پاسخ گو
کردن مسوولان حکومتی موثر است؟ شکایت قانونی یا افشاگری یا عوامل دیگر؟ لطفا توضیح
دهید.
ج- شكايت به
كجا؟ افشاگري موثرتر است چون مخاطبش بيشتر افكار عمومي و مردم هستند و در آينده اي
نه چندان دور همين مردم دادخواهي اين خانواده ها را پي مي گيرند.
24- اگر زمانی دادگاهی علنی و
عادلانه تشکیل شود و مسوولان این جنایت ها محاکمه شوند، نظر شما در مورد نحوه
انجام دادگاه و مجازات آنها چیست؟
ج- دادگاهي
مردمي و محاكمه اي عادلانه- بدون اعدام و شكنجه.
25- آیا می دانید که در ایران و سایر
کشورها، بسیاری موافق مجازات اعدام هستند و بسیاری دیگر از جمله مادران پارک لاله
این مجازات را غیر انسانی می دانند، نطر شما در این مورد چیست؟
ج- من‌هم مثل
شما با اعدام، با هر بهانه و به هردليلي مخالفم. و با لغو مجازات اعدام به طور كلي
موافقم. حذف انسان‌ها حذف صورت مساله است و اگر به واقع مساله‌ايي وجود داشته
باشد، مساله‌ي افراد نيست، مشكل و مساله سيستم و نظامي است كه نمي‌تواند شرايطي
مناسب براي رشد و شكوفايي افراد و آحادش فراهم كند. حذف صورت مساله باعث مي‌شود كه
سيستم و نظام بيمار هرگز به فكر درمان بيماري‌هايش نيفتد و آنقدر اعضايش را قطع
خواهد كرد تا چيزي از آن باقي نماند!
هر انساني براي جامعه‌ي انساني يك سرمايه
است، حتي اگر خطا كرده باشد، و نابود كردن اين سرمايه‌ها يك جنايت بزرگ و
نابخشودني است. ديگر عصر انسان‌هاي سياه و سفيد و ديو و فرشته گذشته است، درعصر
كنوني بسياري درك كرده‌اند كه انسان‌ها خاكستري هستند، يك انسان «خطاكار» مي‌تواند
در شرايط مناسب به سپيدي روز شود!
26- آیا گفت و گوهایی که پیرامون
دادخواهی در سایت مادران پارک لاله www.mpliran.orgانجام
شده است را دیده اید؟ اگر بلی، لطفا نظرتان را در مورد این نوع گفت و گوها بگویید،
اگر پیشنهادی نیز برای ادامه آن دارید، بفرمایید.
ج- متاسفانه
نديده ام. حتما نگاه مي كنم.
27- آیا برای دانستن حقیقت و برقراری
عدالت با دیگر خانواده های آسیب دیده ارتباط برقرار کرده اید؟ اگر بلی، لطفا توضیح
دهید که این ارتباط چگونه بوده است.
ج- متاسفانه
بسيار محدود ارتباط داشته و دارم. ترجيح مي‌دهم در باره‌ي جزئيات اين روابط چيزي
ننويسم.
28- به نظر شما پیگیری خانواده ها چه
تاثیری بر روی دانستن حقیقت و جلوگیری از تکرار جنایت داشته است؟
ج- مسلما
افشاگري اين جنايت ها دست جنايت كاران را براي جنايت هاي مشابه كوتاه تر خواهد
كرد.
29- به نظر شما برای دانستن حقیقت و
برقراری عدالت چه کارهایی می توان انجام داد؟
ج- دادخواهي-
افشاگري، طرح مطالبات وپي گيري آن ها تا به نهايت.
30- به نظر شما برای جلوگیری از تکرار
خشونت و جنایت چه کارهایی می توان انجام داد؟
ج- همان
كارهاي بالا خوب است!
خانم راجی از اینکه برای کشف حقیقت با ما
همراه شده اید، سپاس گزاریم. خواهشمندیم، اگر نکته ای هست که تمایل دارید راجع به
آن بیشتر بگویید یا پیشنهادی دارید بفرمایید. امید با همراهی شما بتوانیم در مسیر
دادخواهی حرکت و به برقراری عدالت کمک کنیم.
.
30 دی 1392
جنبش زنان و چپ / فرزانه راجی
شنبه 2 اكتبر 2008
این متن بازبینی شده سخنرانیام در سمینار پاییزی
انجمن حق – استکهلم به تاریخ ۱۲ سپتامبر ۲۰۰۸ است. می گویم بازبینی شده چرا
که معتقدم سخنرانی نیز همچون دیگرانواع گفتگو دو طرف دارد. پس از سخنرانی،
به هنگام پرسش و پاسخ و بعد از آن در جلسات خصوصی مسائلی از طرف شنوندگان
سخنرانی ام مطرح شد که مرا متقاعد کرد در برخی از بخش های سخنرانی نکاتی را
حذف، اضافه یا اصلاح کنم. و مهم گفتگو است و نتیجه ی نهایی آن.
فرزانه راجی مهر ۱۳۸۷
فرزانه راجی مهر ۱۳۸۷
ما فمینیست ها تلاش کرده و می کنیم فضایی غیر از
آن چه تاکنون درجنبش سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران مرسوم بوده است،
بسازیم. فضای ارعاب، برخوردهای شخصی و انگ زدن به مخالفین و سکوت در مقابل
کجروی ها و اشتباهات همراهانمان و یا مماشات با نظراتی که به آن نقد داریم
از ترس این که مبادا آب به آسیاب دشمن بریزیم. به نظر من سکوت از ترس دشمن
در دراز مدت همواره به ضرر مبارزین خواهد بود و صداقت از تمامی محاسبات و
توجیهات برتر است.
ما فمینیست ها می توانیم با نظرات متفاوت و احترام به فردیت و اعتقاد دیگری بدون اینکه صدایمان از فرط عصبیت به لرزش بیفتد و یا برای دفاع از نظر خود طرف مقابل را به انواع و اقسام برچسب های شخصی و فردی مزین کنیم ، با هم دیالوگ داشته باشیم. و این نه روش مماشات بلکه تمرین دموکراسی است. مماشات آن جایی است که به یکدیگر نقد داشته باشیم و از ترس دشمن و یا به سبک و سیاق آن چه که در جنبش مردسالارانه و پدرسالارانه ی همواره موجود در جامعه امان بوده از ترس انگ های متفاوت مرعوب شده و سکوت کنیم. ما حرفمان را میزنیم حتی اگر خیلی تلخ باشد. چرا که اعتقاد داریم نقد یکدیگر نه در جهت تخریب جنبش بلکه فقط و فقط باعث ارتقا آن شده، مرزبندی ها را روشن کرده و تکلیف مخاطبین ما را روشن تر خواهد کرد. ما کسانی را که به قصد تخریب به انگ زدن می پردازند و یا با برخوردهای شخصی سعی در ارعاب منتقدین دارند پشت سرخواهیم گذاشت. ما روشی دیگر برای برخورد با یکدیگر برگزیده ایم. این که این نقد درکجا و کی صورت می گیرد ثانوی است. اصل نیست. و باورم براین است تمامی کسانی که به گونه ای در جنبش زنان حضور دارند و یا حتی ندارند، حق و وظیفه نقد جنبش را دارند و کسی را محق تر از دیگری نمی دانم. این متن چند خطی را در مقدمهی نقدی نوشته بودم که هرگز چاپ نشد.
در کنفرانس بنیاد پژوهش ها (۲۰۰۸) متاسفانه نتوانستم حضورا شرکت داشته باشم اما تلفنی بخشی از مطالبم را ارائه دادم. در آن جا یکی از مدعوین سوال کرد که مگر شما قبلا با کمپین همکاری نمی کرده اید؟ جوابم به سوال قاطعانه منفی است. گرچه به تلاش های این دوستان ارج فراوان می گذارم و معتقدم در این دو سال نقش بسیار مهمی در طرح مسائل جنسیتی در سطح جنبش داشته اند. به همین دلیل به رغم کناره گیری از مرکز فرهنگی همواره از مبارزات و تلاش های این گروه به طرق مختلف حمایت می کردم. اما زمانی که به نظرم رسید که این دوستان مطالبات جنبش زنان را تقلیل داده اند بدون اینکه حمایت خود را از آنان دریغ کنم سعی کردم به نقد این حرکت نیز بپردازم. به هر حال معتقدم مطالباتی را که آنها طرح می کنند بخشی از مطالبات زنان است و اگر دست نیافتنی هم نباشد در حد طرح آن را مثبت ارزیابی می کنم و معتقدم باعث ارتقای آگاهی جنسیتی بخشی از زنان خواهد شد.
در اولین حرکت ها برای حضور بیرونی زنان و خارج شدن از محافل شرکت داشتم. در نشست هایی که برای برگزاری دومین هشت مارس پس از انقلاب اسلامی برگزار می شد. هشت مارسی که در شهر کتاب برگزار شد. کسانی که در آن نشست ها و جلسات شرکت داشتند همه زنان سکولار و عمدتا چپ بودند. کسانی که پیشینه ی مبارزات سیاسی در جبهه چپ داشتند و بندرت کسانی که تازه وارد عرصه سیاست شده بودند. اگر هم بودند ظاهرا سکولار بودند. قطعنامه ایی که در دومین هشت مارس در شهر کتاب ارائه دادیم مواضعی بسیار رادیکال و عمدتا با رویکردی سکولار بود. حتی تا قبل از عنوان شدن مبحث ان. جی. او ها واصرار عده ایی برای ثبت مرکز فرهنگی به عنوان ان. جی. او هنوز اکثر کسانی که در مرکز فرهنگی کار می کردند با رویکردی سکولار مطالبات زنان را طرح می کردند.
واقعیت این است که در آن دوره ما شرایط خاصی را از سر می گذراندیم. نادیده گرفتن حقوق زنان و حتی بازپس گرفتن آنچه که داشتند در پروسه ی تثبیت حاکمیت باعث به صحنه آمدن دوبارهی آنان شد. گرچه برخی دستاوردهای زنان در طی ٥٠ سال حاکمیت خانواده پهلوی اعطایی بود و ضرورت مدرنیزاسیون مورد نظر حاکمیت پهلوی و نیاز بازار سرمایه به وارد کردن زنان به بازار کار، ولی خود برای زنان مفری بود. عدم حضور جنبش مستقل زنان و هدف قرار گرفتن منافع تمامی گروه ها و طبقات در آن سال ها مسائل و خواست های زنان را به حاشیه راند و توسط جریانات و نیروهای فعال سیاسی توجه کافی به آن نشد.
آن گروه از زنان که با روی کار آمدن نظام سیاسی جدید خانه نشین شدند، تصفیه شدند و یا در جامعه و خانواده محدودیت های جدیدی به آنان تحمیل شد، پس از سرکوبی اساسی، مدتی را در شوک فقدان ها، سرکوب ها و محرومیت ها به سر بردند ولی به تدریج از لاک خود بیرون آمدند و ابتدا با ایجاد محافل و تشکل های غیررسمی به طرح ضرورت دمکراسی و ضرورت جنش مستقل زنان پرداخته و تجربه کار مستقل و زنانه را به آزمایش گذاشتند.
با پایان یافتن جنگ ایران و عراق که همواره توجیه کننده تمامی کاستی ها، سرکوب ها و خفقان موجود بود و گذشت یک دهه از آن و عدم پاسخگویی حاکمیت اسلامی به منافع گروه ها و طبقات به ویژه زنان، در اواخر دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰، اعتراضات مردم علیه شرایط حاکم به اوج خود رسید. در این دوره شاهد رشد گروه ها، محافل و تشکلات علنی هستیم. درست در همین زمان است که ما آماده شدیم محافل خانگی را ترک کنیم، حضور خود را علنی کرده و مطالبات خود را مطرح کنیم. تعدادی از محافل گرد هم آمدند و همان طور که گفتم پس از سال ها غیبت بار دیگر هشت مارس را علنی برگزار کردیم. و درست در همان زمان، پس از یک یورش و ترور وحشیانه علیه مخالفین سرسخت و ایجاد فضای رعب و وحشت علیه آنان به ناگهان – و به ناچار- مبحث سازمان های غیردولتی توسط دولتمردان وقت مطرح می شود. محافل و گروه ها ملزم به ثبت خود به شکل ان. جی. او بودند. گرچه بودند گروه های بسیاری که به این دام نیفتادند و حاضر نشدند فعالیت خود را «قانون مند» کنند. در باره ان. جی. او ها صحبت زیاد شده و من در سخنرانی دوسال قبلم در پاریس به آن اشاراتی کردم:
«وبه این ترتیب دولت حاکم تلاش می کند جنبشی را که می رفت از دستش خارج شود مهار کرده و در اختیار خود بگیرد. دولت جدید که شعار جامعه مدنی و گفتگوی تمدن ها را می داد برای مهار کردن جنبش اعتراضی مردم و کانالیزه کردن آن درجهت اهداف خود راهکار ان. جی. او را مناسب می یابد. شعار این سازمان ها عمدتا برخی اصلاحات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و یا قانونی است. این سازمان ها از اواخر قرن نوزده کم کم شکل گرفتند در عصر جهانی سازی اهمیت بسیار یافتند و با بودجه های کلانی از جانب نهادهای بین المللی، از جمله بانک جهانی اداره می شوند. هدف و رسالت این سازمان ها در کاهش نقش حکومت و برجسته شدن نقش بازار، ظاهرا تقویت دمکراسی است . اما در اصل هدف آن ها میانجیگری بین دولت و مردم است و احتمالا رسیدن به راه حلی میانه، کنترل و یا کانالیزه کردن اعتراضات مردمی در مسیری کم دردسر تر و غیررادیکال. بنابراین، سازمان های غیردولتی نهادهایی هستند که به موازات و برمتن جنبش های اجتماعی موجود و جایی شکل می گیرند که جنبشی وجود داشته باشد و هدف همان طور که گفته شد کنترل و کانالیزه کردن پتانسیل جنبش است. در دو دهه اخیر این نهادها در جنبش زنان ایران نقش بسیار مهمی یافته اند. و جنبش زنان که می توانست بالقوه نیروی رادیکالی باشد تبدیل شد به یک سری "سازمان های غیردولتی” که در روند تثبیت و کنترل دوباره اوضاع، فعالیت و اختیارشان روزبروز محدودتر شد تا جایی که امروز صحبت از ممنوعیت آنها می شود. و در این روند نیروهای معترض محصور در این نهادها هرچه بیشتر و بیشتر از محتوای رادیکال خود تهی شدند تا جایی که امروزه به قرائتی «مترقی» از اسلام رضایت داده اند.»
واقعیت این است که حاکمیت نه از سر لطف بلکه به خاطر فشار روزافزون جنبش های اجتماعی مجبور به عقب نشینی شد و حداقل بخشی از لایه های سربراهتر جنبش های اجتماعی را به رسمیت شناخت و سعی کرد آن ها را در ان.جی .او ها تحت کنترل قوانین سفت و سختی که مختص ان.جی.او های وطنی بود در بیاورد. و شاهد بودیم که با همین قوانین سفت و سخت و اما و اگرها هشت سال بعد در دولت احمدی نژاد، آنانی که پاهای پرتحرک خود را در قوانین چپ وراست و بوروکراسی ان. جی. اوها به بند کشیده بودند، بالاخره با تیر خلاص این دولت کلا از حرکت بازماندند. بنابراین حاکمیت به محض اینکه بار دیگر بر اوضاع مسلط شد حتی حضور ان.جی.او ها را هم تاب نیاورد. آن چه که به غلط دستاوردهای دولت اصلاح طلب تصور می شود در واقع نتیجه پافشاری و مبارزات مردم و عقب نشینی حاکمیت بود که به تدریج پس گرفته شد تا به امروز که دیگر چیزی از آن ها باقی نمانده است.
اما تلاش های حاکمیت اصلاح طلبی در آن دوره، برای سربه راه کردن جنبش فقط به ان. جی .او ها محدود نشد. می دید که به رغم تمامی این ترفندها و دام ها جنبش های مستقل شکل می گیرند. جنبش دانشجویی، کارگری و جنبش زنان. جنبش مستقل زنان. و برای هرکدام از این جنبش ها بدیل های خود را ابداع کرد. و ما این جا فقط به جنبش زنان می پردازیم. جنبش زنان برای حاکمیت اسلامی یک خطر بود گرچه ممکن بود در آن زمان واقعی نباشد اما می دانست بالقوه خطر است به همین دلیل به فکر ارائه بدیلی برای جنبش نوپای زنان افتاد. و با همین هدف بود که ایدئولوگ های اسلامی داخل و خارج مقوله فمنیسم اسلامی را با الگوبرداری از اسلام گرایان منطقه و توجیه آن با برداشت های ابتری که از پست مدرنیسم کرده بودند- که در آن زمان برای محکوم کردن علم و توجیه نسبی گرایی فرهنگی بدجوری مد شده بود- علم کردند و کمکم در جنبش نوپا و سکولار زنان نفوذ کردند و هر روز به مناسبت دولتی که برسرکار آمد رنگی به آن زدند. مطمئنا زنان مسلمان بسیاری هم بودند که به خاطر تضاد اساسی که با سکولاریسم داشتند و پای بندی به مذهب شان دور این پرچم ساخته شده گرد آمدند. بسیاری از این زنان، زنان مسلمانی بودند که تا دیروز حتی اجازه رفتن به دانشگاه را نداشتند، معتقدات مذهبی خانواده اجازه کار و تحصیل به آن ها نمی داد و در پروسه ی حضور در اجتماع با آن چه که به عنوان حق و حقوق زن در اسلام ترویج می شد تضاد پیدا کرده بودند، در عین حال به واسطه وابستگی به مذهب شان می خواستند رهایی خود را در اسلام بجویند. بسیاری از آن ها با صداقت فمینیستی اشان بالاخره متوجه شدند که در چارچوب اسلام نمی توان حرف از حق و حقوق زنان زد. بنابراین بتدریج از فمینیسم حکومتی و ایدئولوگ های آن فاصله گرفتند و برخی سکولاریسم و حقوق بشر را برگزیدند و برخی حتی فراتر رفتند و به آموزه های مارکس و انگلس استناد می کنند. و عده ای هنوز در چالش بین مذهب و سکولاریسم دست و پا می زنند.
در این پروسه بود که جنبش زنان که با رویکردی سکولار آغازیده بود با عناصر و عوامل مذهبی مخلوط و درگیر شد، طوری که گاه نمی شد مرز بین سکولارها و مذهب گرایان را مشخص کرد. عده ای از زنان سکولار فریب مشروعیتی را خوردند که حمایت از مسلمانان برایشان به ارمغان آورد. مشروعیتی که از جانب مسلمانان در قدرت و توده ی زنان مسلمان برای آنان فراهم شد. بنابراین پیشقراولی خود به عنوان زنان سکولار را وانهادند و به دنبال فمینیست های مذهبی افتادند که آن ها نیز در این پروسه تا حدی از اسلام در قدرت فاصله گرفته بودند. در واقع هر دو در یک جا به هم رسیدند. در این به هم رسیدن فمینیست های سکولار، سکولاریسم خود را رها کردند و فمینیست های مسلمان بنیادگرایی خود را. اگر فمینیست های مسلمان به واسطه شرایط واقعی و زمینی بنیادگرایی را رها کردند، فمینیست های سکولار مجذوب شور جذب توده ها شدند و خواست های واقعی خود را تقلیل دادند. یکی پیشرفت کرد و دیگری عقب گرد. تظاهرات زنان سکولار جلوی دانشگاه تهران در اعتراض به قانون اساسی و پس از آن تظاهرات آن ها در پارک دانشجو هنوز ظاهرا رویکردی سکولار داشت. پس از آن تظاهرات به ناگهان عده قلیلی از آن جمع کثیر جدا شدند تا مبارزه را ادامه دهند. انگار که بقیه جا زده بودند. این طور به نظر می رسید. و من که خواستار پیگیری مبارزه بودم خواست آن ها برای ادامه مبارزه را امضا کردم که قرار بود امضا کنندگان را برای شور و پیدا کردن راهکار دعوت کنند. از آن جمع که نمی دانم چند نفرشان دعوت شده بودند به ناگهان خواست تغییر قانون اساسی تبدیل شد به دفترچه های کمپین یک میلیون امضا برای تغییر چند بند از قانون مدنی و قانون مجازات با استفتا از مراجع عظام دینی. آن جا بود که فهمیدم جنبش زنان سکولار تکه پاره شده است و خواهد شد. و اینکه تکه هایی از آن عقب گرد کرده اند. و اما :
نقد من به کمپین
من در سخنرانی یی دو سال پیش در پاریس کمپین را از دو زاویه مورد نقد قرار دادم یکی از زاویه چپ و یکی از زاویه ی موضعی که خود کمپین اتخاذ کرده است. از زاویه ی دید چپ و با اشاره به نقش سرمایه جهانی. با اشاره به این که سرمایه جهانی دیگر مرز ندارد و ارزان ترین و منعطف ترین کارگران را در هرجای دنیا می تواند به مزدوری بگیرد. و این زنان هستند که به کارهای موقت و نیمه وقت و قطعه کاری برگزیده می شوند. سرمایه جهانی برای جذب این زنان به بازار کار نیاز به تغییر ساختارهای جامعه سنتی میزبان دارد. زنان نیز که همواره و به درستی استقلال اقتصادی و حضور در بازار کار را قدمی درجهت رهایی خود میدانسته اند از این تغییرات استقبال می کنند و به تناسب سنت های موجود درجوامع خود و در ضدیت با ساختارهای سنتی جامعه اشکال متفاوتی از فمینیسم را عرضه می کنند و یا به گرد نسخه های پیچیده شده توسط حامیان سرمایه گرد می آیند.
بنابراین پیدایش جریاناتی مثل "فمینیست های اسلامی" یا "فمینیست های مسلمان" و یا حتی جریاناتی جدیدتر و محلی تر غیرقابل تصور نیست. به ویژه که این جریانات جدید از یک طرف با مبانی نظری پست مدرنیسم و موج سوم فمینیسم که شدیدا تحت تاثیر این مبانی نظری است، توجیه می شوند و از طرف دیگر به هرحال ریشه در سنت های جامعه میزبان دارد و همان طور که قبلا اشاره کردم بدیهی است که زنان این جامعه در ابتدا جذب بدیلی شوند که با اعتقاد مذهبی و یا سنت هایشان سازگاری بیشتری دارد. اما باز از دیدگاه چپ اعلام کردم: « اما مدرنیزاسیون مورد نیاز سرمایه تا جایی فرهنگ و سنت های جوامع جهان سوم را مورد حمله و نقد قرار می دهد که راه زنان به بازار کار را هموار کند و پس از آن دقیقا به اتکا همان سنت هاست که مردسالاری در خانه و محل اشتغال، کار خانگی، کار نیمه وقت، کار درحاشیه و کار با دستمزد کم توجیه می شود.»
به نظر من کمپین در چالش بین دو پارادایم فلسفی – سیاسی لیبرالیسم /مدرنیته و اسلام تکلیفش مشخص نیست. دو پارادایمی که به رغم توافقشان با سرمایه- هرکدام سعی دارند برتری های پارادایم خود را در حوزه حقوق و حقوق زنان و سایر مسائل نشان دهند. با سنت و مذهب بسیار محافظه کارانه برخورد می کنند و به مدرنیسم حتی به حد خواسته ی رفع کلیه تبعیضات علیه زنان هم نرسیدند. و برای توجیه خواسته هایشان دست به دامان پست مدرنیسم شدند آن هم درحدی که خودشان از آن برداشت کرده اند: بومی کردن مفاهیم فمینیستی و نادیده گرفتن نیازهای اساسی انسان از جمله آزادی پوشش، آزادی بیان، آزادی مذهب و غیره.
اما آموزه های پست مدرنیستی وجهی مترقی هم دارد: این که انسان ها متفاوتند: طبقات، نژادها، اقوام، ملیت ها و ... بنابراین کسی که داعیه ی تعیین حداقل مطالبات زنان را در یک محدوده زمانی و مکانی دارد باید این تفاوت ها و نیازها و مطالبات متفاوت را نیز در نظر بگیرد. روابط جنسیتی به تنهایی نمی تواند تبیین کننده شرایط و وضعیت زنان باشد. فاکتورهای دیگری همچون طبقه، قومیت، نژاد، وضعیت فیزیکی و روانی، ملیت و غیره به ستم های جنسیتی محتوا و رنگ ویژه ای می دهند. یکی از اشکالات اساسی کمپین نادیده گرفتن این تفاوت ها و تبیین حداقل ها بر اساس مطالبات بخشی از زنان مسلمان طبقه متوسط ایران است. علاوه براین حتی اگر بپذیریم کمپین خود را سخنگوی حداقل مطالبات زنان طبقه متوسط می داند حتی در طبقه ی متوسط هم گرایش ها و مطالبات متفاوتی مطرح است، هم در میان زنان مسلمان طبقه متوسط و هم در میان زنان طبقه متوسط ایران. مطالباتی همچون : حق پوشش، حق بر بدن، آزادی بیان، مطالبات زنان شاغل همچون شرایط برابر کار، امنیت شغلی و اقتصادی، تبعیض در احراز مشاغل، انحصاری بودن مشاغل تصمیم گیری و سیاستگزاری، استثمار خانگی ، مشکلات زنان سرپرست خانواده که بواسطه افزایش طلاق روزبروز بیشتر می شود، حق تشکل برای زنان و بالاخره رفع تبعیضاتی که درمورد سایر زنان در حوزه آموزش به کار گرفته می شود، مثل سهمیه بندی جنسیتی در رشته های درسی، تبعیض دراعزام دانشجویان دختر و... این مطالبات با زندگی روزمره بسیاری از زنان از جمله ۶۴ درصد فارغ التحصیلان دانشگاه و تمامی زنان شاغل ارتباط دارد که بسیاری از آنان به هرحال جزو طبقات میانی و متوسط هستند...
بنابرآن چه گفته شد من به طور کلی از دو منظر کمپین و تقریبا می توانم بگویم تمامی گرایش هایی را که با محتوای اصلاح طلبی فعالیت می کنند مورد نقد قرار می دهم. یکی از منظر چپ که این مبارزات را انقلابی نمی داند. انقلابی به معنای این که به ریشه های ستمدیدگی زنان بی توجه است و تمام هم و غم خود را برای تغییر برخی قوانین گذاشته است، آنهم درچارچوب مناسبات موجود. و دوم از منظر مدرنیته: که آن ها را به اندازه کافی مدرن نمی دانم چرا که هنوز تکلیف خودشان را با مذهب روشن نکرده اند. و درچارچوب برنامه یی که برا ی خود تعیین کرده اند، یعنی نمایندگی طبقه متوسط ، مطالباتشان بسیار محدود است. همان طور که همواره تاکید کرده ام حتی تلاش های شخصی زنان و دختران جوان را در زیر سوال بردن فرهنگ و نگاه مردسالارانه درعرصه های مختلف خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی و .. بخشی از جنبش زنان می دانم. بنابراین هرگونه تحرکی در این رابطه در جهت زدودن نگاه مردسالارانه جامعه و حاکمیت و ایجاد فضایی بازتر برای فعالیت و گفتگو در جهت منافع زنان را مثبت می دانم. اما زنان برای رهایی کامل اولا نباید خود را به این حد محدود کنند و درثانی یک نیروی دموکراتیک و ضد مردسالاری همواره باید در نقد حاکمیت مردسالاری در تمامی عرصه ها باقی بماند. و حاکمیت فقط به معنای قدرت حاکمه نیست بلکه به معنای ایدئولوژی و سنت های مردسالار موجود در جامعه نیز هست. بدیهی است که پروسه ارتباط چهره به چهره با مردم روشی رادیکال و مردمی است اما محتوی این ارتباط به مراتب از شکل آن مهم تر است. اینکه ما دراین ارتباط چهره به چهره به توهم آنان دامن بزنیم و زنان و آرمان های آنان را در حد آگاهی بخشی از زنان تقلیل دهیم و یا تلاش کنیم توهمی جدید ایجاد کنیم، می تواند کل پروسه ارتباط چهره به چهره را به عکس خود تبدیل کرده و کل حرکت را که شکلی مردمی و از پایین دارد درخدمت بخش هایی از نگاه مردسالارانه حاکم در جامعه گسترش دهد.
ما باید برای زنان توضیح دهیم که در این جامعه کسان دیگری هم زندگی میکنند با مذاهب و نظراتی متفاوت از آن ها. و این که هرکس حق دارد دین و مذهب خودش را داشته باشد و هیچ دولتی نمی تواند دین و مذهب و راه و روش زندگی خود را به آنها تحمیل کند. این یعنی تبلیغ جدایی دین از دولت. و این دولت از دین جدایی ناپذیر است چرا که حکومتش دینی است.
بعد از سخنرانی پاریس یکی از دوستان پرسید برای چی به پاریس آمدی؟ چرا به این سفر آمدی؟ متاسفانه اکثر کسانی که سخنرانی من را در پاریس شنیدند متوجه نکته و هدف من از آن سخنرانی نشدند وآن چه در همه جا شایع شد و دهان به دهان گشت این بود که من رفته بودم زیرآب کمپین را بزنم. و بعضی ها که فکر می کردند همه جنبش فقط کمپین است مرا متهم کردند که رفته بودم تا جنبش زنان را تخریب کنم. برخی حتی آن قدر لطف کردند که مرا فرستاده ی رژیم نامیدند.
به هرحال آن چه که من قصد تاکید و اشاره به آن را داشتم نه فقط کمبودهای کمپین که بیش از آن بی عملی و سردرگمی چپ در رابطه با جنبش زنان بود. این که کمپین یک میلیون امضا خاستگاهش کجاست و محدوهی مبارزهاش چیست فقط و فقط برای نشان دادن این امر بود که چب نباید به آن بسنده کند. این که کمپین در عین حال که در حد خود و در محدوده یی که اختیار کرده کاستی هایی دارد و در آن تردیدی نیست، اما مشکل اصلی ما به عنوان چپ این است که یا آن را آمال و آرزو می دانیم و محدودیت های آن را در نظر نمی گیریم و یا به کل آن را نفی می کنیم. بنابراین یا شده ایم عمله و اکره کمپین و سایر اصلاح طلبان یا کارمان درجنبش زنان شده است نفی و انکار هرگونه مبارزه مستقل زنان. و این مهم را نادیده می گیریم که تا حضور فعال خود را اثبات نکنیم، چشم اندازمان را روشن نکنیم، راهکارهای مان را مشخص نکنیم، نقدهای ما فقط جنبه سلبی خواهد داشت. محول کردن حل مسئله زنان به برقراری جامعه سوسیالیستی بخش زیادی از طیف چپ را در مورد زنان دچار بی عملی کرده است. نمی خواهم بگویم نقدهایی که برکمپین شده بی فایده بوده، کمپین هم مثل بقیه اعضای جنبش در حرکت بوده تاثیر پذیرفته و تاثیر گذاشته و به هرحال تغییراتی نیز کرده است، گاه مثبت و گاه منفی. جنبش یعنی حرکت. بنابراین ما با گروه های ایستا با خط کشی ها و چارچوب های مشخص سروکار نداریم. این گروه ها مدام پیش می روند، درهم ادغام می شوند، به یکدیگر تبدیل می شوند، از بین می روند و... اما همواره در حرکتند.
ما به عنوان چپ باید جایگاه خود را در جنبش زنان پیدا کنیم، آنرا تبیین کنیم، چشم انداز خود را روشن کنیم و برنامه عملی مشخص خود را ارائه دهیم وگرنه همواره آن هایی که اصرار دارند در چارچوب نظام حاکم فعالیت کنند و همواره اصرار دارند بگویند فقط همین ها «شدنی» است، برجنبش زنان غالب خواهند بود و آن نفرات سومی که دیالوگ ما دو طرف را گوش می کنند آن ها را انتخاب خواهند کرد، چرا که برنامه ی عملی مشخص دارند. انقلابی نیستند اما عمل می کنند. قصد تقدیس عمل را ندارم و اساسا آن را جدااز نظر نمی دانم. به نظر من تلاش برای نزدیکی فکری، گردهمآیی و نشست در جهت تبیین نظرات و نزدیکی نظری نیز خودش کار عملی است. گرچه نهایت عمل نیست اما حتما آغاز آن است. جمع بندی من در سخنرانی پاریس به شرح زیر بود:
« متاسفانه عدم وجود جریانی- ونه افراد- رادیکال در جنبش زنان ایران از یک طرف و کم خطر بودن حرکات اعتراضی زنان اصلاح طلب از طرف دیگر، باعث پیوستن بسیاری از زنان رادیکال به جنبش های اصلاح طلبی و لیبرالی شده است. این امر در عین حال که نشانگر نبود یک جریان – نه افراد- رادیکال است، نشانگر ضروری بودن مبارزات صرفا زنانه نیز هست. بنابراین برای جلوگیری از به هرز رفتن نیروهای رادیکال موجود در جنبش زنان ایجاد یک جریان مستقل و چپ بسیار ضروری و فوری است. اتحاد این زنان (روشنفکر) با زنان شاغل و زنان کارکن نیرویی قابل ملاحظه خواهد شد. باید توجه داشت که زنان کارکن که همواره مورد ستمی مضاعف واقع می شوند در حاکمیت جهانی سرمایه به مراتب تحت فشار بیشتری نسبت به گذشته قرار خواهند گرفت. مهاجرت زنان جویای کار، تجارت سکس ، اشتغال موقت و ارزان از جمله پیامدهای حاکمیت جهانی سرمایه برای زنان بوده است. در حاکمیت جهانی سرمایه این زنان کشورهای پیرامونی هستند که ارزان ترین نیروی کار را تشکیل می دهند، این نیروی ارزان به علت نداشتن سنت های مبارزاتی و نداشتن تشکل کم خطرتر نیز هست. بنابراین جریانی که خود را مترقی و مخالف با سرمایه جهانی می داند باید این نیروی بالقوه را نیز به جنبش زنان جذب کرده و خواسته های آنان را در جنبش زنان ترویج کند. و لازمه ی این امر این است که اکثریت جریانات چپ که همواره حل مسائل و مشکلات زنان را به برقراری سوسیالیسم محول کرده اند، و یا نهایت به یارگیری از تشکل های زنانه فکر می کنند و استقلال آن ها را نادیده می گیرند، ارزش های فمینیستی و نیازهای زنان را درونی کرده، آ نها را جدی بگیرند و در جهت تشویق و تشکیل جریانات فمینیستی چپ همراهی و همکاری کنند. در آن صورت نیروهای چپ می توانند به عنوان نیرویی مستقل و با مرزبندی های مشخص برای رسیدن به مطالبات حداقلی درتمامی عرصه ها از جمله کسب حقوق برابر، با گروه های دیگر موجود در جنبش زنان وارد اتحاد عمل موقت شوند و در پروسه فعالیت و حرکتشان علاوه برتمرین سازماندهی و کسب هویت مستقل، به جذب نیروهای دیگر و تعمیق خواسته های آنان بپردازند. بدیهی است که مبارزات رادیکالتر خطر بیشتری هم خواهد داشت. اما غیرممکن نیست.»
و اما برای رسیدن به یک برنامه عملی مشخص درک از ریشه های ستمدیدگی زنان اصل است برای اینکه بدون درک این ریشه ها هیچ برنامه عملی چه در سطح کلان و چه در سطح جزء نمی توان داد. عدم درک این ریشه ها ما را به بیراهه هایی سوق می دهد که یا اساسا نفی جنبش مستقل زنان است و یا هدفش در خودش است: عمل. عملی بدون هدف و چشم انداز و یا دنباله روی از جنبش های اصلاح طلبانه.
چپ های ایرانی در مورد ریشه های ستمدیدگی زنان حداقل سه نظر متفاوت دارند: یا آن را به جامعه طبقاتی منسوب می کنند و بنابراین اساسا جنبش مستقل زنان را انحرافی می دانند و هرز دادن نیروهایی که می توانند همراه طبقه کارگر به مبارزه برای برقراری جامعه سوسیالیستی بپردازند. عده ای معتقدند که مطالبات زنان در جامعه سرمایه داری متحقق می شود و دنباله روی فمینیست های اصلاح طلب شده اند.
و اما نظر سوم که در چند سال اخیرا هواداران بیشتری در جنبش زنان باز کرده است نگاهی دیگر به ریشه های ستمدیدگی زنان دارد: این گروه از چپ ها با استناد به منتقدین معاصر، تقسیم کار برای تولید مثل را مقدم برخانواده تک همسری و مالکیت خصوصی می دانند. به نظر این منتقدین در واقع مالکیت خصوصی و جامعه طبقاتی به این تبعیض استمرار بخشیده و نهادهایی همچون خانواده تک همسری، مذهب، سنت و دولت حافظین این فرودستی هستند. با این تحلیل این بخش از چپ حداقل سه ویژگی اساسی کسب می کند که آن را از دوبخش قبلی متفاوت می کند:
١. اینکه تمامی زنان جدا از منشا یا موضع طبقاتی اشان مورد ستم جنسی قرار می گیرند، بنابراین وجود جنبش مستقل زنان، و صرفا براساس منافع زنان، ضروری است- گرچه براساس منافع طبقاتی و یا ویژگی های دیگرش می تواند سازمان ها و مطالبات متفاوتی داشته باشد؛ و
٢. ستم جنسی قدیمی تر از ستم طبقاتی است، بنابراین با برقراری سوسیالیسم مسئله زنان حل نمی شود، مبارزه ادامه دارد و این امر باز هم تاکید بیشتری است بر جنبش مستقل زنان؛ و
٣. مبارزه برای جدایی دین – به عنوان حامی جامعه طبقاتی و مردسالاری- از دولت کف مطالبات آن هاست، درحالی که سوسیالیسم نهایت مبارزه آن ها نیست در عین حال که مبارزه آن ها نیز هست، بنابراین مبارزات حقوق برابر، مبارزه برای جدایی دین از دولت و مبارزه برای برقراری سوسیالیسم نیز مبارزه آن ها هم هست و از مبارزان در این راه حمایت می کنند. این گروه بدون این که مبارزات زنان در عرصه های گوناگون را نفی کند، پیگیرترین زنان در مبارزه را زنان کارکن می دانند، چرا که معتقدند ستم دوگانه (اقتصادی- جنسیتی) در نهایت درجه و شدت متوجه آن هاست و در این مبارزه هیچ چیز از دست نمی دهند. اما این زنان ابتدا باید آگاهی درخود را به آگاهی برای خود تبدیل کنند و به سازماندهی و تشکیل یک صف مستقل در جنبش زنان بپردازند. ترغیب این زنان به ایجاد تشکل های صنفی می تواند اولین گام در جهت این هدف باشد. تشکل های صنفی، محله ای، قومی، فرهنگی و... می تواند زنان مشترک المنافع را گرد منافعشان به عنوان یک گروه اجتماعی- طبقاتی- فرهنگی و به عنوان زنانی که در شرایطی ویژه، به عنوان زن، ستم های ویژه ایی را متحمل می شوند به یگانگی و وحدت برساند. تنها در یافتن برآیند خواست تمامی این گروه هاست که می توان دم از حداقل یا حداکثر مطالبات زنان زد.
ما فمینیست ها می توانیم با نظرات متفاوت و احترام به فردیت و اعتقاد دیگری بدون اینکه صدایمان از فرط عصبیت به لرزش بیفتد و یا برای دفاع از نظر خود طرف مقابل را به انواع و اقسام برچسب های شخصی و فردی مزین کنیم ، با هم دیالوگ داشته باشیم. و این نه روش مماشات بلکه تمرین دموکراسی است. مماشات آن جایی است که به یکدیگر نقد داشته باشیم و از ترس دشمن و یا به سبک و سیاق آن چه که در جنبش مردسالارانه و پدرسالارانه ی همواره موجود در جامعه امان بوده از ترس انگ های متفاوت مرعوب شده و سکوت کنیم. ما حرفمان را میزنیم حتی اگر خیلی تلخ باشد. چرا که اعتقاد داریم نقد یکدیگر نه در جهت تخریب جنبش بلکه فقط و فقط باعث ارتقا آن شده، مرزبندی ها را روشن کرده و تکلیف مخاطبین ما را روشن تر خواهد کرد. ما کسانی را که به قصد تخریب به انگ زدن می پردازند و یا با برخوردهای شخصی سعی در ارعاب منتقدین دارند پشت سرخواهیم گذاشت. ما روشی دیگر برای برخورد با یکدیگر برگزیده ایم. این که این نقد درکجا و کی صورت می گیرد ثانوی است. اصل نیست. و باورم براین است تمامی کسانی که به گونه ای در جنبش زنان حضور دارند و یا حتی ندارند، حق و وظیفه نقد جنبش را دارند و کسی را محق تر از دیگری نمی دانم. این متن چند خطی را در مقدمهی نقدی نوشته بودم که هرگز چاپ نشد.
در کنفرانس بنیاد پژوهش ها (۲۰۰۸) متاسفانه نتوانستم حضورا شرکت داشته باشم اما تلفنی بخشی از مطالبم را ارائه دادم. در آن جا یکی از مدعوین سوال کرد که مگر شما قبلا با کمپین همکاری نمی کرده اید؟ جوابم به سوال قاطعانه منفی است. گرچه به تلاش های این دوستان ارج فراوان می گذارم و معتقدم در این دو سال نقش بسیار مهمی در طرح مسائل جنسیتی در سطح جنبش داشته اند. به همین دلیل به رغم کناره گیری از مرکز فرهنگی همواره از مبارزات و تلاش های این گروه به طرق مختلف حمایت می کردم. اما زمانی که به نظرم رسید که این دوستان مطالبات جنبش زنان را تقلیل داده اند بدون اینکه حمایت خود را از آنان دریغ کنم سعی کردم به نقد این حرکت نیز بپردازم. به هر حال معتقدم مطالباتی را که آنها طرح می کنند بخشی از مطالبات زنان است و اگر دست نیافتنی هم نباشد در حد طرح آن را مثبت ارزیابی می کنم و معتقدم باعث ارتقای آگاهی جنسیتی بخشی از زنان خواهد شد.
در اولین حرکت ها برای حضور بیرونی زنان و خارج شدن از محافل شرکت داشتم. در نشست هایی که برای برگزاری دومین هشت مارس پس از انقلاب اسلامی برگزار می شد. هشت مارسی که در شهر کتاب برگزار شد. کسانی که در آن نشست ها و جلسات شرکت داشتند همه زنان سکولار و عمدتا چپ بودند. کسانی که پیشینه ی مبارزات سیاسی در جبهه چپ داشتند و بندرت کسانی که تازه وارد عرصه سیاست شده بودند. اگر هم بودند ظاهرا سکولار بودند. قطعنامه ایی که در دومین هشت مارس در شهر کتاب ارائه دادیم مواضعی بسیار رادیکال و عمدتا با رویکردی سکولار بود. حتی تا قبل از عنوان شدن مبحث ان. جی. او ها واصرار عده ایی برای ثبت مرکز فرهنگی به عنوان ان. جی. او هنوز اکثر کسانی که در مرکز فرهنگی کار می کردند با رویکردی سکولار مطالبات زنان را طرح می کردند.
واقعیت این است که در آن دوره ما شرایط خاصی را از سر می گذراندیم. نادیده گرفتن حقوق زنان و حتی بازپس گرفتن آنچه که داشتند در پروسه ی تثبیت حاکمیت باعث به صحنه آمدن دوبارهی آنان شد. گرچه برخی دستاوردهای زنان در طی ٥٠ سال حاکمیت خانواده پهلوی اعطایی بود و ضرورت مدرنیزاسیون مورد نظر حاکمیت پهلوی و نیاز بازار سرمایه به وارد کردن زنان به بازار کار، ولی خود برای زنان مفری بود. عدم حضور جنبش مستقل زنان و هدف قرار گرفتن منافع تمامی گروه ها و طبقات در آن سال ها مسائل و خواست های زنان را به حاشیه راند و توسط جریانات و نیروهای فعال سیاسی توجه کافی به آن نشد.
آن گروه از زنان که با روی کار آمدن نظام سیاسی جدید خانه نشین شدند، تصفیه شدند و یا در جامعه و خانواده محدودیت های جدیدی به آنان تحمیل شد، پس از سرکوبی اساسی، مدتی را در شوک فقدان ها، سرکوب ها و محرومیت ها به سر بردند ولی به تدریج از لاک خود بیرون آمدند و ابتدا با ایجاد محافل و تشکل های غیررسمی به طرح ضرورت دمکراسی و ضرورت جنش مستقل زنان پرداخته و تجربه کار مستقل و زنانه را به آزمایش گذاشتند.
با پایان یافتن جنگ ایران و عراق که همواره توجیه کننده تمامی کاستی ها، سرکوب ها و خفقان موجود بود و گذشت یک دهه از آن و عدم پاسخگویی حاکمیت اسلامی به منافع گروه ها و طبقات به ویژه زنان، در اواخر دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰، اعتراضات مردم علیه شرایط حاکم به اوج خود رسید. در این دوره شاهد رشد گروه ها، محافل و تشکلات علنی هستیم. درست در همین زمان است که ما آماده شدیم محافل خانگی را ترک کنیم، حضور خود را علنی کرده و مطالبات خود را مطرح کنیم. تعدادی از محافل گرد هم آمدند و همان طور که گفتم پس از سال ها غیبت بار دیگر هشت مارس را علنی برگزار کردیم. و درست در همان زمان، پس از یک یورش و ترور وحشیانه علیه مخالفین سرسخت و ایجاد فضای رعب و وحشت علیه آنان به ناگهان – و به ناچار- مبحث سازمان های غیردولتی توسط دولتمردان وقت مطرح می شود. محافل و گروه ها ملزم به ثبت خود به شکل ان. جی. او بودند. گرچه بودند گروه های بسیاری که به این دام نیفتادند و حاضر نشدند فعالیت خود را «قانون مند» کنند. در باره ان. جی. او ها صحبت زیاد شده و من در سخنرانی دوسال قبلم در پاریس به آن اشاراتی کردم:
«وبه این ترتیب دولت حاکم تلاش می کند جنبشی را که می رفت از دستش خارج شود مهار کرده و در اختیار خود بگیرد. دولت جدید که شعار جامعه مدنی و گفتگوی تمدن ها را می داد برای مهار کردن جنبش اعتراضی مردم و کانالیزه کردن آن درجهت اهداف خود راهکار ان. جی. او را مناسب می یابد. شعار این سازمان ها عمدتا برخی اصلاحات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و یا قانونی است. این سازمان ها از اواخر قرن نوزده کم کم شکل گرفتند در عصر جهانی سازی اهمیت بسیار یافتند و با بودجه های کلانی از جانب نهادهای بین المللی، از جمله بانک جهانی اداره می شوند. هدف و رسالت این سازمان ها در کاهش نقش حکومت و برجسته شدن نقش بازار، ظاهرا تقویت دمکراسی است . اما در اصل هدف آن ها میانجیگری بین دولت و مردم است و احتمالا رسیدن به راه حلی میانه، کنترل و یا کانالیزه کردن اعتراضات مردمی در مسیری کم دردسر تر و غیررادیکال. بنابراین، سازمان های غیردولتی نهادهایی هستند که به موازات و برمتن جنبش های اجتماعی موجود و جایی شکل می گیرند که جنبشی وجود داشته باشد و هدف همان طور که گفته شد کنترل و کانالیزه کردن پتانسیل جنبش است. در دو دهه اخیر این نهادها در جنبش زنان ایران نقش بسیار مهمی یافته اند. و جنبش زنان که می توانست بالقوه نیروی رادیکالی باشد تبدیل شد به یک سری "سازمان های غیردولتی” که در روند تثبیت و کنترل دوباره اوضاع، فعالیت و اختیارشان روزبروز محدودتر شد تا جایی که امروز صحبت از ممنوعیت آنها می شود. و در این روند نیروهای معترض محصور در این نهادها هرچه بیشتر و بیشتر از محتوای رادیکال خود تهی شدند تا جایی که امروزه به قرائتی «مترقی» از اسلام رضایت داده اند.»
واقعیت این است که حاکمیت نه از سر لطف بلکه به خاطر فشار روزافزون جنبش های اجتماعی مجبور به عقب نشینی شد و حداقل بخشی از لایه های سربراهتر جنبش های اجتماعی را به رسمیت شناخت و سعی کرد آن ها را در ان.جی .او ها تحت کنترل قوانین سفت و سختی که مختص ان.جی.او های وطنی بود در بیاورد. و شاهد بودیم که با همین قوانین سفت و سخت و اما و اگرها هشت سال بعد در دولت احمدی نژاد، آنانی که پاهای پرتحرک خود را در قوانین چپ وراست و بوروکراسی ان. جی. اوها به بند کشیده بودند، بالاخره با تیر خلاص این دولت کلا از حرکت بازماندند. بنابراین حاکمیت به محض اینکه بار دیگر بر اوضاع مسلط شد حتی حضور ان.جی.او ها را هم تاب نیاورد. آن چه که به غلط دستاوردهای دولت اصلاح طلب تصور می شود در واقع نتیجه پافشاری و مبارزات مردم و عقب نشینی حاکمیت بود که به تدریج پس گرفته شد تا به امروز که دیگر چیزی از آن ها باقی نمانده است.
اما تلاش های حاکمیت اصلاح طلبی در آن دوره، برای سربه راه کردن جنبش فقط به ان. جی .او ها محدود نشد. می دید که به رغم تمامی این ترفندها و دام ها جنبش های مستقل شکل می گیرند. جنبش دانشجویی، کارگری و جنبش زنان. جنبش مستقل زنان. و برای هرکدام از این جنبش ها بدیل های خود را ابداع کرد. و ما این جا فقط به جنبش زنان می پردازیم. جنبش زنان برای حاکمیت اسلامی یک خطر بود گرچه ممکن بود در آن زمان واقعی نباشد اما می دانست بالقوه خطر است به همین دلیل به فکر ارائه بدیلی برای جنبش نوپای زنان افتاد. و با همین هدف بود که ایدئولوگ های اسلامی داخل و خارج مقوله فمنیسم اسلامی را با الگوبرداری از اسلام گرایان منطقه و توجیه آن با برداشت های ابتری که از پست مدرنیسم کرده بودند- که در آن زمان برای محکوم کردن علم و توجیه نسبی گرایی فرهنگی بدجوری مد شده بود- علم کردند و کمکم در جنبش نوپا و سکولار زنان نفوذ کردند و هر روز به مناسبت دولتی که برسرکار آمد رنگی به آن زدند. مطمئنا زنان مسلمان بسیاری هم بودند که به خاطر تضاد اساسی که با سکولاریسم داشتند و پای بندی به مذهب شان دور این پرچم ساخته شده گرد آمدند. بسیاری از این زنان، زنان مسلمانی بودند که تا دیروز حتی اجازه رفتن به دانشگاه را نداشتند، معتقدات مذهبی خانواده اجازه کار و تحصیل به آن ها نمی داد و در پروسه ی حضور در اجتماع با آن چه که به عنوان حق و حقوق زن در اسلام ترویج می شد تضاد پیدا کرده بودند، در عین حال به واسطه وابستگی به مذهب شان می خواستند رهایی خود را در اسلام بجویند. بسیاری از آن ها با صداقت فمینیستی اشان بالاخره متوجه شدند که در چارچوب اسلام نمی توان حرف از حق و حقوق زنان زد. بنابراین بتدریج از فمینیسم حکومتی و ایدئولوگ های آن فاصله گرفتند و برخی سکولاریسم و حقوق بشر را برگزیدند و برخی حتی فراتر رفتند و به آموزه های مارکس و انگلس استناد می کنند. و عده ای هنوز در چالش بین مذهب و سکولاریسم دست و پا می زنند.
در این پروسه بود که جنبش زنان که با رویکردی سکولار آغازیده بود با عناصر و عوامل مذهبی مخلوط و درگیر شد، طوری که گاه نمی شد مرز بین سکولارها و مذهب گرایان را مشخص کرد. عده ای از زنان سکولار فریب مشروعیتی را خوردند که حمایت از مسلمانان برایشان به ارمغان آورد. مشروعیتی که از جانب مسلمانان در قدرت و توده ی زنان مسلمان برای آنان فراهم شد. بنابراین پیشقراولی خود به عنوان زنان سکولار را وانهادند و به دنبال فمینیست های مذهبی افتادند که آن ها نیز در این پروسه تا حدی از اسلام در قدرت فاصله گرفته بودند. در واقع هر دو در یک جا به هم رسیدند. در این به هم رسیدن فمینیست های سکولار، سکولاریسم خود را رها کردند و فمینیست های مسلمان بنیادگرایی خود را. اگر فمینیست های مسلمان به واسطه شرایط واقعی و زمینی بنیادگرایی را رها کردند، فمینیست های سکولار مجذوب شور جذب توده ها شدند و خواست های واقعی خود را تقلیل دادند. یکی پیشرفت کرد و دیگری عقب گرد. تظاهرات زنان سکولار جلوی دانشگاه تهران در اعتراض به قانون اساسی و پس از آن تظاهرات آن ها در پارک دانشجو هنوز ظاهرا رویکردی سکولار داشت. پس از آن تظاهرات به ناگهان عده قلیلی از آن جمع کثیر جدا شدند تا مبارزه را ادامه دهند. انگار که بقیه جا زده بودند. این طور به نظر می رسید. و من که خواستار پیگیری مبارزه بودم خواست آن ها برای ادامه مبارزه را امضا کردم که قرار بود امضا کنندگان را برای شور و پیدا کردن راهکار دعوت کنند. از آن جمع که نمی دانم چند نفرشان دعوت شده بودند به ناگهان خواست تغییر قانون اساسی تبدیل شد به دفترچه های کمپین یک میلیون امضا برای تغییر چند بند از قانون مدنی و قانون مجازات با استفتا از مراجع عظام دینی. آن جا بود که فهمیدم جنبش زنان سکولار تکه پاره شده است و خواهد شد. و اینکه تکه هایی از آن عقب گرد کرده اند. و اما :
نقد من به کمپین
من در سخنرانی یی دو سال پیش در پاریس کمپین را از دو زاویه مورد نقد قرار دادم یکی از زاویه چپ و یکی از زاویه ی موضعی که خود کمپین اتخاذ کرده است. از زاویه ی دید چپ و با اشاره به نقش سرمایه جهانی. با اشاره به این که سرمایه جهانی دیگر مرز ندارد و ارزان ترین و منعطف ترین کارگران را در هرجای دنیا می تواند به مزدوری بگیرد. و این زنان هستند که به کارهای موقت و نیمه وقت و قطعه کاری برگزیده می شوند. سرمایه جهانی برای جذب این زنان به بازار کار نیاز به تغییر ساختارهای جامعه سنتی میزبان دارد. زنان نیز که همواره و به درستی استقلال اقتصادی و حضور در بازار کار را قدمی درجهت رهایی خود میدانسته اند از این تغییرات استقبال می کنند و به تناسب سنت های موجود درجوامع خود و در ضدیت با ساختارهای سنتی جامعه اشکال متفاوتی از فمینیسم را عرضه می کنند و یا به گرد نسخه های پیچیده شده توسط حامیان سرمایه گرد می آیند.
بنابراین پیدایش جریاناتی مثل "فمینیست های اسلامی" یا "فمینیست های مسلمان" و یا حتی جریاناتی جدیدتر و محلی تر غیرقابل تصور نیست. به ویژه که این جریانات جدید از یک طرف با مبانی نظری پست مدرنیسم و موج سوم فمینیسم که شدیدا تحت تاثیر این مبانی نظری است، توجیه می شوند و از طرف دیگر به هرحال ریشه در سنت های جامعه میزبان دارد و همان طور که قبلا اشاره کردم بدیهی است که زنان این جامعه در ابتدا جذب بدیلی شوند که با اعتقاد مذهبی و یا سنت هایشان سازگاری بیشتری دارد. اما باز از دیدگاه چپ اعلام کردم: « اما مدرنیزاسیون مورد نیاز سرمایه تا جایی فرهنگ و سنت های جوامع جهان سوم را مورد حمله و نقد قرار می دهد که راه زنان به بازار کار را هموار کند و پس از آن دقیقا به اتکا همان سنت هاست که مردسالاری در خانه و محل اشتغال، کار خانگی، کار نیمه وقت، کار درحاشیه و کار با دستمزد کم توجیه می شود.»
به نظر من کمپین در چالش بین دو پارادایم فلسفی – سیاسی لیبرالیسم /مدرنیته و اسلام تکلیفش مشخص نیست. دو پارادایمی که به رغم توافقشان با سرمایه- هرکدام سعی دارند برتری های پارادایم خود را در حوزه حقوق و حقوق زنان و سایر مسائل نشان دهند. با سنت و مذهب بسیار محافظه کارانه برخورد می کنند و به مدرنیسم حتی به حد خواسته ی رفع کلیه تبعیضات علیه زنان هم نرسیدند. و برای توجیه خواسته هایشان دست به دامان پست مدرنیسم شدند آن هم درحدی که خودشان از آن برداشت کرده اند: بومی کردن مفاهیم فمینیستی و نادیده گرفتن نیازهای اساسی انسان از جمله آزادی پوشش، آزادی بیان، آزادی مذهب و غیره.
اما آموزه های پست مدرنیستی وجهی مترقی هم دارد: این که انسان ها متفاوتند: طبقات، نژادها، اقوام، ملیت ها و ... بنابراین کسی که داعیه ی تعیین حداقل مطالبات زنان را در یک محدوده زمانی و مکانی دارد باید این تفاوت ها و نیازها و مطالبات متفاوت را نیز در نظر بگیرد. روابط جنسیتی به تنهایی نمی تواند تبیین کننده شرایط و وضعیت زنان باشد. فاکتورهای دیگری همچون طبقه، قومیت، نژاد، وضعیت فیزیکی و روانی، ملیت و غیره به ستم های جنسیتی محتوا و رنگ ویژه ای می دهند. یکی از اشکالات اساسی کمپین نادیده گرفتن این تفاوت ها و تبیین حداقل ها بر اساس مطالبات بخشی از زنان مسلمان طبقه متوسط ایران است. علاوه براین حتی اگر بپذیریم کمپین خود را سخنگوی حداقل مطالبات زنان طبقه متوسط می داند حتی در طبقه ی متوسط هم گرایش ها و مطالبات متفاوتی مطرح است، هم در میان زنان مسلمان طبقه متوسط و هم در میان زنان طبقه متوسط ایران. مطالباتی همچون : حق پوشش، حق بر بدن، آزادی بیان، مطالبات زنان شاغل همچون شرایط برابر کار، امنیت شغلی و اقتصادی، تبعیض در احراز مشاغل، انحصاری بودن مشاغل تصمیم گیری و سیاستگزاری، استثمار خانگی ، مشکلات زنان سرپرست خانواده که بواسطه افزایش طلاق روزبروز بیشتر می شود، حق تشکل برای زنان و بالاخره رفع تبعیضاتی که درمورد سایر زنان در حوزه آموزش به کار گرفته می شود، مثل سهمیه بندی جنسیتی در رشته های درسی، تبعیض دراعزام دانشجویان دختر و... این مطالبات با زندگی روزمره بسیاری از زنان از جمله ۶۴ درصد فارغ التحصیلان دانشگاه و تمامی زنان شاغل ارتباط دارد که بسیاری از آنان به هرحال جزو طبقات میانی و متوسط هستند...
بنابرآن چه گفته شد من به طور کلی از دو منظر کمپین و تقریبا می توانم بگویم تمامی گرایش هایی را که با محتوای اصلاح طلبی فعالیت می کنند مورد نقد قرار می دهم. یکی از منظر چپ که این مبارزات را انقلابی نمی داند. انقلابی به معنای این که به ریشه های ستمدیدگی زنان بی توجه است و تمام هم و غم خود را برای تغییر برخی قوانین گذاشته است، آنهم درچارچوب مناسبات موجود. و دوم از منظر مدرنیته: که آن ها را به اندازه کافی مدرن نمی دانم چرا که هنوز تکلیف خودشان را با مذهب روشن نکرده اند. و درچارچوب برنامه یی که برا ی خود تعیین کرده اند، یعنی نمایندگی طبقه متوسط ، مطالباتشان بسیار محدود است. همان طور که همواره تاکید کرده ام حتی تلاش های شخصی زنان و دختران جوان را در زیر سوال بردن فرهنگ و نگاه مردسالارانه درعرصه های مختلف خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی و .. بخشی از جنبش زنان می دانم. بنابراین هرگونه تحرکی در این رابطه در جهت زدودن نگاه مردسالارانه جامعه و حاکمیت و ایجاد فضایی بازتر برای فعالیت و گفتگو در جهت منافع زنان را مثبت می دانم. اما زنان برای رهایی کامل اولا نباید خود را به این حد محدود کنند و درثانی یک نیروی دموکراتیک و ضد مردسالاری همواره باید در نقد حاکمیت مردسالاری در تمامی عرصه ها باقی بماند. و حاکمیت فقط به معنای قدرت حاکمه نیست بلکه به معنای ایدئولوژی و سنت های مردسالار موجود در جامعه نیز هست. بدیهی است که پروسه ارتباط چهره به چهره با مردم روشی رادیکال و مردمی است اما محتوی این ارتباط به مراتب از شکل آن مهم تر است. اینکه ما دراین ارتباط چهره به چهره به توهم آنان دامن بزنیم و زنان و آرمان های آنان را در حد آگاهی بخشی از زنان تقلیل دهیم و یا تلاش کنیم توهمی جدید ایجاد کنیم، می تواند کل پروسه ارتباط چهره به چهره را به عکس خود تبدیل کرده و کل حرکت را که شکلی مردمی و از پایین دارد درخدمت بخش هایی از نگاه مردسالارانه حاکم در جامعه گسترش دهد.
ما باید برای زنان توضیح دهیم که در این جامعه کسان دیگری هم زندگی میکنند با مذاهب و نظراتی متفاوت از آن ها. و این که هرکس حق دارد دین و مذهب خودش را داشته باشد و هیچ دولتی نمی تواند دین و مذهب و راه و روش زندگی خود را به آنها تحمیل کند. این یعنی تبلیغ جدایی دین از دولت. و این دولت از دین جدایی ناپذیر است چرا که حکومتش دینی است.
بعد از سخنرانی پاریس یکی از دوستان پرسید برای چی به پاریس آمدی؟ چرا به این سفر آمدی؟ متاسفانه اکثر کسانی که سخنرانی من را در پاریس شنیدند متوجه نکته و هدف من از آن سخنرانی نشدند وآن چه در همه جا شایع شد و دهان به دهان گشت این بود که من رفته بودم زیرآب کمپین را بزنم. و بعضی ها که فکر می کردند همه جنبش فقط کمپین است مرا متهم کردند که رفته بودم تا جنبش زنان را تخریب کنم. برخی حتی آن قدر لطف کردند که مرا فرستاده ی رژیم نامیدند.
به هرحال آن چه که من قصد تاکید و اشاره به آن را داشتم نه فقط کمبودهای کمپین که بیش از آن بی عملی و سردرگمی چپ در رابطه با جنبش زنان بود. این که کمپین یک میلیون امضا خاستگاهش کجاست و محدوهی مبارزهاش چیست فقط و فقط برای نشان دادن این امر بود که چب نباید به آن بسنده کند. این که کمپین در عین حال که در حد خود و در محدوده یی که اختیار کرده کاستی هایی دارد و در آن تردیدی نیست، اما مشکل اصلی ما به عنوان چپ این است که یا آن را آمال و آرزو می دانیم و محدودیت های آن را در نظر نمی گیریم و یا به کل آن را نفی می کنیم. بنابراین یا شده ایم عمله و اکره کمپین و سایر اصلاح طلبان یا کارمان درجنبش زنان شده است نفی و انکار هرگونه مبارزه مستقل زنان. و این مهم را نادیده می گیریم که تا حضور فعال خود را اثبات نکنیم، چشم اندازمان را روشن نکنیم، راهکارهای مان را مشخص نکنیم، نقدهای ما فقط جنبه سلبی خواهد داشت. محول کردن حل مسئله زنان به برقراری جامعه سوسیالیستی بخش زیادی از طیف چپ را در مورد زنان دچار بی عملی کرده است. نمی خواهم بگویم نقدهایی که برکمپین شده بی فایده بوده، کمپین هم مثل بقیه اعضای جنبش در حرکت بوده تاثیر پذیرفته و تاثیر گذاشته و به هرحال تغییراتی نیز کرده است، گاه مثبت و گاه منفی. جنبش یعنی حرکت. بنابراین ما با گروه های ایستا با خط کشی ها و چارچوب های مشخص سروکار نداریم. این گروه ها مدام پیش می روند، درهم ادغام می شوند، به یکدیگر تبدیل می شوند، از بین می روند و... اما همواره در حرکتند.
ما به عنوان چپ باید جایگاه خود را در جنبش زنان پیدا کنیم، آنرا تبیین کنیم، چشم انداز خود را روشن کنیم و برنامه عملی مشخص خود را ارائه دهیم وگرنه همواره آن هایی که اصرار دارند در چارچوب نظام حاکم فعالیت کنند و همواره اصرار دارند بگویند فقط همین ها «شدنی» است، برجنبش زنان غالب خواهند بود و آن نفرات سومی که دیالوگ ما دو طرف را گوش می کنند آن ها را انتخاب خواهند کرد، چرا که برنامه ی عملی مشخص دارند. انقلابی نیستند اما عمل می کنند. قصد تقدیس عمل را ندارم و اساسا آن را جدااز نظر نمی دانم. به نظر من تلاش برای نزدیکی فکری، گردهمآیی و نشست در جهت تبیین نظرات و نزدیکی نظری نیز خودش کار عملی است. گرچه نهایت عمل نیست اما حتما آغاز آن است. جمع بندی من در سخنرانی پاریس به شرح زیر بود:
« متاسفانه عدم وجود جریانی- ونه افراد- رادیکال در جنبش زنان ایران از یک طرف و کم خطر بودن حرکات اعتراضی زنان اصلاح طلب از طرف دیگر، باعث پیوستن بسیاری از زنان رادیکال به جنبش های اصلاح طلبی و لیبرالی شده است. این امر در عین حال که نشانگر نبود یک جریان – نه افراد- رادیکال است، نشانگر ضروری بودن مبارزات صرفا زنانه نیز هست. بنابراین برای جلوگیری از به هرز رفتن نیروهای رادیکال موجود در جنبش زنان ایجاد یک جریان مستقل و چپ بسیار ضروری و فوری است. اتحاد این زنان (روشنفکر) با زنان شاغل و زنان کارکن نیرویی قابل ملاحظه خواهد شد. باید توجه داشت که زنان کارکن که همواره مورد ستمی مضاعف واقع می شوند در حاکمیت جهانی سرمایه به مراتب تحت فشار بیشتری نسبت به گذشته قرار خواهند گرفت. مهاجرت زنان جویای کار، تجارت سکس ، اشتغال موقت و ارزان از جمله پیامدهای حاکمیت جهانی سرمایه برای زنان بوده است. در حاکمیت جهانی سرمایه این زنان کشورهای پیرامونی هستند که ارزان ترین نیروی کار را تشکیل می دهند، این نیروی ارزان به علت نداشتن سنت های مبارزاتی و نداشتن تشکل کم خطرتر نیز هست. بنابراین جریانی که خود را مترقی و مخالف با سرمایه جهانی می داند باید این نیروی بالقوه را نیز به جنبش زنان جذب کرده و خواسته های آنان را در جنبش زنان ترویج کند. و لازمه ی این امر این است که اکثریت جریانات چپ که همواره حل مسائل و مشکلات زنان را به برقراری سوسیالیسم محول کرده اند، و یا نهایت به یارگیری از تشکل های زنانه فکر می کنند و استقلال آن ها را نادیده می گیرند، ارزش های فمینیستی و نیازهای زنان را درونی کرده، آ نها را جدی بگیرند و در جهت تشویق و تشکیل جریانات فمینیستی چپ همراهی و همکاری کنند. در آن صورت نیروهای چپ می توانند به عنوان نیرویی مستقل و با مرزبندی های مشخص برای رسیدن به مطالبات حداقلی درتمامی عرصه ها از جمله کسب حقوق برابر، با گروه های دیگر موجود در جنبش زنان وارد اتحاد عمل موقت شوند و در پروسه فعالیت و حرکتشان علاوه برتمرین سازماندهی و کسب هویت مستقل، به جذب نیروهای دیگر و تعمیق خواسته های آنان بپردازند. بدیهی است که مبارزات رادیکالتر خطر بیشتری هم خواهد داشت. اما غیرممکن نیست.»
و اما برای رسیدن به یک برنامه عملی مشخص درک از ریشه های ستمدیدگی زنان اصل است برای اینکه بدون درک این ریشه ها هیچ برنامه عملی چه در سطح کلان و چه در سطح جزء نمی توان داد. عدم درک این ریشه ها ما را به بیراهه هایی سوق می دهد که یا اساسا نفی جنبش مستقل زنان است و یا هدفش در خودش است: عمل. عملی بدون هدف و چشم انداز و یا دنباله روی از جنبش های اصلاح طلبانه.
چپ های ایرانی در مورد ریشه های ستمدیدگی زنان حداقل سه نظر متفاوت دارند: یا آن را به جامعه طبقاتی منسوب می کنند و بنابراین اساسا جنبش مستقل زنان را انحرافی می دانند و هرز دادن نیروهایی که می توانند همراه طبقه کارگر به مبارزه برای برقراری جامعه سوسیالیستی بپردازند. عده ای معتقدند که مطالبات زنان در جامعه سرمایه داری متحقق می شود و دنباله روی فمینیست های اصلاح طلب شده اند.
و اما نظر سوم که در چند سال اخیرا هواداران بیشتری در جنبش زنان باز کرده است نگاهی دیگر به ریشه های ستمدیدگی زنان دارد: این گروه از چپ ها با استناد به منتقدین معاصر، تقسیم کار برای تولید مثل را مقدم برخانواده تک همسری و مالکیت خصوصی می دانند. به نظر این منتقدین در واقع مالکیت خصوصی و جامعه طبقاتی به این تبعیض استمرار بخشیده و نهادهایی همچون خانواده تک همسری، مذهب، سنت و دولت حافظین این فرودستی هستند. با این تحلیل این بخش از چپ حداقل سه ویژگی اساسی کسب می کند که آن را از دوبخش قبلی متفاوت می کند:
١. اینکه تمامی زنان جدا از منشا یا موضع طبقاتی اشان مورد ستم جنسی قرار می گیرند، بنابراین وجود جنبش مستقل زنان، و صرفا براساس منافع زنان، ضروری است- گرچه براساس منافع طبقاتی و یا ویژگی های دیگرش می تواند سازمان ها و مطالبات متفاوتی داشته باشد؛ و
٢. ستم جنسی قدیمی تر از ستم طبقاتی است، بنابراین با برقراری سوسیالیسم مسئله زنان حل نمی شود، مبارزه ادامه دارد و این امر باز هم تاکید بیشتری است بر جنبش مستقل زنان؛ و
٣. مبارزه برای جدایی دین – به عنوان حامی جامعه طبقاتی و مردسالاری- از دولت کف مطالبات آن هاست، درحالی که سوسیالیسم نهایت مبارزه آن ها نیست در عین حال که مبارزه آن ها نیز هست، بنابراین مبارزات حقوق برابر، مبارزه برای جدایی دین از دولت و مبارزه برای برقراری سوسیالیسم نیز مبارزه آن ها هم هست و از مبارزان در این راه حمایت می کنند. این گروه بدون این که مبارزات زنان در عرصه های گوناگون را نفی کند، پیگیرترین زنان در مبارزه را زنان کارکن می دانند، چرا که معتقدند ستم دوگانه (اقتصادی- جنسیتی) در نهایت درجه و شدت متوجه آن هاست و در این مبارزه هیچ چیز از دست نمی دهند. اما این زنان ابتدا باید آگاهی درخود را به آگاهی برای خود تبدیل کنند و به سازماندهی و تشکیل یک صف مستقل در جنبش زنان بپردازند. ترغیب این زنان به ایجاد تشکل های صنفی می تواند اولین گام در جهت این هدف باشد. تشکل های صنفی، محله ای، قومی، فرهنگی و... می تواند زنان مشترک المنافع را گرد منافعشان به عنوان یک گروه اجتماعی- طبقاتی- فرهنگی و به عنوان زنانی که در شرایطی ویژه، به عنوان زن، ستم های ویژه ایی را متحمل می شوند به یگانگی و وحدت برساند. تنها در یافتن برآیند خواست تمامی این گروه هاست که می توان دم از حداقل یا حداکثر مطالبات زنان زد.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر