آرشیو رزا: چه می بینیم؟ یادداشتی در مورد یک عکس / مهران زنگنه

۲۷ مهر، ۱۳۹۲

چه می بینیم؟ یادداشتی در مورد یک عکس / مهران زنگنه

یادداشتی در مورد یک عکس

مهران زنگنه

هر عکس بنابر مجردترین تعریفش نمایش چیزی است. باید افزود هر عکس ثبت وجهی از وجوه یک لحظه ی گذرای تجلیات است. ابتدا به ساکن و فقط با تساهل می توانیم با آدورنو بگوییم هر چه در عکس هست همزمان[1] است.

هر بیننده ای در اولین نگاه متوجه کولاژ در عکس مورد نظر می شود.[2] ما در این عکس که به واسطه ی کولاژ دو (یا چند) عکس فراهم آمده چیزی بیش از یک لحظه را می بینیم. در این عکس حداقل ثبت دو لحظه دیده می شود: لحظه ای از یک رقص و لحظه ای از یک اتفاق در خیابان. به اعتبار وجود دو لحظه در آن می توان گفت عکس چیز دیگری، چیزی فراتر از آنچه باید باشد، فراتر از ثبت یک لحظه شده است. دیالکتیک همزمانی-ناهمزمانی موجود در عکس آن را از عکس های متعارف متمایز می کند. از یکسو کولاژ امکان آن را فراهم می کند که عناصر ناهمزمان را همزمان عرضه کرد از سوی دیگر همزمان سازی و یکتایی زمان را که هر عکس در خود دارد و هر عکسی منجمله عکس مورد نظر می خواهد القاء کند، در این عکس فرّار است و به واسطه ی قابل روئیت بودن کولاژ معلق می شود و به این معنا همزمانی در عکس نفی می شود. کولاژ، بواسطه عدم لاپوشانی خویش در عکس در اینجا همچون تکنیک فاصله گذاری[3] در تئاتر برشت عمل می کند. ناهمزمانی در عکس نفی عکس به عنوان شئ تجربی و به معنای متعارف است، و بنابراین مبین فاصله گرفتن از عکس هایی است که سر تعظیم در مقابل تجلیات واقعیت ظاهرا همزمان فرو می آورند. در این عکس آنچه که اجبار همزمانی در عکس را ساخته است نفی می شود و به این ترتیب بدل به کلید ورود به عالم تخیل می شود. عنصر خیالی به عکس اجازه ی ورود آن را به قلمرو آثار هنری صادر می کند.

[1] Gleichzeitig

[2] کولاژ در اینجا به معنی رایج در نقاشی به کار نرفته است. منظور از آن در اینجا تولید یک عکس از ترکیب چند عکس است.

[3] Verfremdungseffekt

برای خواندن ادامه ی مطلب روی اینجا کلیک کنیم.

--------------------------------------------------------------------------------------

رزا: با تشکر از مهران برای ارسال مطلب

از مهران زنگنه چند کتاب در همین بلاگ معرفی شد. به دوستان شدیدن خواندن رمان «هیچکس» را توصیه میکنم.
رزا: کتاب "هیچکس" بدون شک جالبترین رمانی بود که چندماه پیش خواندم. اگر پول خریدنش را ندارید با ایمیل بلاگ تماس بگیرید.

نگاهی به رمان «هیچکس» از مهران زنگنه/ مهستی شاهرخی

چه میبینیم؟

یادداشتی در مورد یک عکس

مهران زنگنه

در هر دو لحظه ای که در کنار هم در عکس موجودند واقعیت از زاویه ی معینی ثبت شده است. این عکس مبین یک لحظه واقعی (بگوییم لحظه ی الف) در چارچوب کادر خویش است که اشاره به یک واقعیت جزیی از زاویه ی دید عکاس دارد و از سوی دیگر به واسطه افزوده شدن یک لحظه از واقعیتی دیگر (بگوییم لحظه ی ب)، یک عنصر بیگانه نسبت به واقعیت الف، واقعیت را نفی کرده است و در تمامیت پیچیده اش بدل به نمایش یک صحنه ی غیر واقعی و بنابراین تخیلی گشته است. عکس یا مجموع عناصر واقعی ای که در کنار هم آمده اند، دیگر اشاره ای به واقعیت به معنای اخص نیستند بلکه اشاراتی هستند به واقعیتی متخیل. این عکس را نمی توان به امور واقعی مندرج در آن تقلیل داد، هر عنصر به طور جداگانه چندان ارزشی ندارد و اگر عکس را نیز به یکی از عناصر آن تقلیل بدهیم ارزش آن از دست می رود و چیزی می شود که شاید ارزش یک نگاه را نیز نداشته باشد و به این ترتیب مثال دیگری است برای اینکه نشان داد کل الزاما همعرض جمع جبری جزییات نیست.

در نگاه اول هر دو عنصر واقعی نسبت به یکدیگر خارجی و بیگانه هستند چه رقاص نسبت به مرد و چه برعکس. رقاص لباس زیبایی به تن دارد و با توجه به کفش های مخصوص بالرین هایش می توان گفت بر صحنه یک تئاتر است. فضای واقعی ی متبادر شده به ذهن که به اشاره آن را می توان دید با روئیت شدن بلافاصله به عکس تسری می یابد. عکس ما را به کنش و واکنش ذهنی و گفتگو با خود وا می دارد. انسان گویا در تئاتر است و می تواند به کل عکس از زاویه ی دید یک تماشاچی در تئاتر بنگرد. تبادر این فضا به ذهن را هاله ی آبی رنگی که بین جلوی صحنه و پس آن معلق است، و به تکرار در نمایش های خوب و بد دیده شده است، تقویت می کند. انگار که مه ای صحنه را به دو قسمت تقسیم کرده است. انسان در این رویکرد به عکس (یعنی لحظه ای از نمایش در تئاتر) دعوت به تامل در باب واقعه ای نمایشی می شود که در آن رقاص از درون مه بیرون می آید و به سوی مردی می رود با لباس سیاه که معمولا فعالین بلوک سیاه (جریانات چپ ضد فاشیستی و یا آنارشیستها) در تظاهرات سیاسی به تن و پرچمی که گروه های مذکور با خود دارند را در دست دارد.

اگر به حالت مرد دقت کنیم آن را شبیه حالت زن می یابیم. مرد نیز حالتی دارد شبیه رقاص زن؛ با دیدن این حالت عکس بیش از پیش بدل می شود به عکسی از یک صحنه تئاتر. با این تفاوت که مرد را نیز باید رقاص تصور کنیم اگر چه بر اساس رقص هایی که تا کنون دیده ایم باید گفت مرد ناشیانه می رقصد. چه معنایی ناشیانه رقصیدن مرد در یک باله در چنین حالتی جز به مسخره گرفتن واقعیت هنری بر صحنه می تواند بدهد؟

اما تصور این وضعیت به عنوان لحظه ای از یک نمایش آنی بیشتر دوام ندارد؛ زمینه ی عکس یعنی خیابان و هیئت مرد بیشتر کسی در خیابان را متبادر به ذهن می کند. این دو ما را از تئاتر بیرون می آورند و به خیابان می برند به فضایی که مرد در آن است.

در پس مه آبی رنگ چند نفر، اگر چه مبهم، دیده می شوند که ظاهرا به صحنه ای متشکل از رقاص و مرد نگاه می کنند. یکی در ایوان یک خانه و دو دیگر در راهروهایی که به در ساختمان منتهی می شوند. ساختمان ها مجلل نیستند، حتی فقیرانه مینمایند، صحنه احتمالا خیابانی است در پایین شهر. هر سه نفر دیگر در عکس تماشاچی ی منفعل صحنه هستند؛ مه شکافی بین آنان که تماشاچی منفعلند و واقعه ای که در پیش روی آنان جریان دارد، تولید کرده. مه از یکسو یکی از آن موانعی است که موجب عدم روئیت واضح آنان توسط بیننده ی عکس گشته است و از سوی دیگر در عکس موجب آن است که آنان نیز احتمالا صحنه ی پیش روی خویش، واقعیت را مه آلود و به این ترتیب واضح نبینند. این دو ابهام خصلت نمای حضورشان در عکس است که می توان حضوری سمبلیک ارزیابی کرد. یکی به وضوح دیده می شود که دست بر دهان گذاشته است و دو دیگر به نظر می آید دهان را پوشانده اند، تنها واکنشی که نسبت به بیرون از خود بروز داده اند، آن هم گویا از روی اجبار و فشار اتفاقاتی که آنان فقط تماشاچی آن هستند. این امر به اضافه ی لباس مرد و پرچم او کلیدی برای فهم چیستی مه آبی رنگ که در اینجا بدل به سمبل چیزی دیگری شده است، به دست می دهند: گاز اشک آور. در این لحظه عکس امتداد می یابد و به خارج از خود می رود.[1] آنچه دیده نمی شود روئیت می شود: پلیس. به اعتبار امکان این نگاه و دیدن بیرون از عکس می توان گفت پلیس در لحظه ی ثبت لحظه مشغول ضرب و شتم است و مرد در حال گریز با زنی رقصان مواجه می شود.

مواجه مرد گریزان با رقاص تنشی است که در عکس تصویر شده است. تنش بین دو عنصر اصلی عکس، بین هنر (رقص) که می توان گفت زن به عنوان سمبل آن در عکس حضور دارد و مبارزه که مرد، لباس او و پرچمش آن را به عکس وارد کرده اند، با یکدیگر اشاره به خواستی کهن دارند: هموندی[2] هنر و مبارزه و فاصله بین زن و مرد در عکس نشان عدم تحقق این خواست. با این همه به اشاره بیان دو پهلوی آن را و میل به آن و آرزویش را که بسیاری دارند، می توان دید، بخصوص اگر به حالت دست های مرد دقت شود: آیا حالت دستان مرد به شکلی نیستند، انگار که دوان آمده است برای در آغوش کشیدن زن؟

بسته به توانایی تصور بیننده و خواست او یکی از این دو عنصر را می توان خیال فرض کرد و دیگری را واقعیت. به این ترتیب عکس بر خلاف عکس های متعارف، بر اساس ویژگی هایش امکان مستقیم دخالت بیننده در عکس را فراهم می آورد. در تنش فوق الذکر زیبایی خلق شده است و عکس مبشر امکان خلق آن به شکل دیگری. زیبایی اما بر بستر واقعیت خشن فقط امکان دارد در محل تصادم واقعیت و تخیل به وجود بیآید.

تلاقی دو امر واقعی ی نسبت به یکدیگر خارجی و تنشی که در عکس وجود دارد به عکس ویژه گی ای می بخشد که می توان در بسیاری از آثار بزرگ در تاریخ هنر دید. برای مثال تنش در تابلوی لبخند ژوکوند. آنچه به تابلوی لبخند ژوکوند ارزش می بخشد اشاره ی تابلو به جنگ و صلح است: چشمانی که در آنها غم دیده می شود و لبانی که یکی لبخندی بر آنان نقش بسته است. تابلوی ژوکوند محل بروز تناقض و تلاقی امور ناهمزمان نافی یکدیگر است؛ - اموری متفاوت که بر بوم نقاشی قابل روئیتند و حیاتی جاویدان یافته اند. شاید اهمیت تابلو نامبرده نیز بواسطه ی نمایش همزمان ناهمزمانی باشد.

این عکس نیز با جمع هنرمندانه ی اموری که در عالم واقع در کنار هم دیده نمی شوند تنشی تولید کرده که در آن زیبایی قد می کشد. عکس بواسطه ی این تنش و از این طریق آن اشاره به چیزهایی دارد که بیرون از خود آنند.

آیا آنچه در عکس دیده می شود را نمی توان بر صحنه ی تئاتر گرد آورد؟ با این سئوال و موجودیت این امکان، دو باره عکس تبدیل به ثبت متخیلی واقعی (نمایش) می شود. باز عکس از مرز واقعیت خشن عبور می کند و معلق می ماند بین واقعیت و تخیل: بین زیبایی و زشتی؛ و در هر صورت به عنوان آنتی تز واقعیتی که در آن امکان تحقق زیبایی و دوام آن گرفته شده و می شود.

[1] اثر خوب همواره اشاره به بیرون از خود دارد.

[2] Gefährte/Fellow

هیچ نظری موجود نیست:

ارسال یک نظر